Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги

 Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги 
126 
Ta’lim‖medialari‖va‖darsliklarni‖oʻrganish xalqaro assotsiyatsiyasi (IARTEM)ning 
bergan ma’lumotlariga koʻra, bugungi kunda dunyo mamlakatlarining qariyb 60 
foizida maktablar uchun darslik tanlab olish huquqi oʻsha darslik asosida ta’lim 
beruvchi oʻqituvchining oʻzigagina berilgan boʻlib, bunday davlatlar qatoriga AQSH, 
Angliya, Fransiya va shu kabi qator rivojlangan davlatlar kiradi. Bunga sabab bu 
davlatlarda xususiy maktablarning koʻpligi va ularning oʻqitish tizimini nazorat qilish 
davlat ixtiyorida emasligidir. Har bir xususiy maktab oʻzining xususiy oʻquv rejasi va 
darsligiga ega. Bu maktablarda muayyan bir fan yuzasidan darslik tanlab olish shu fan 
oʻqituvchisi tavsiyasiga koʻra maktab qarori asosida amalga oshiriladi[4,65]. 2014-yil 
Braziliya maktablarida oʻtkazilgan taqdqiqot natijalariga koʻra oʻqituvchilarning darslik 
tanlash borasidagi eng asosiy e’tibor beradigan jihatlari quyidagilar: 
– darslikda berilgan matn va lugʻat boyligining hajmi; 
– maktab oʻquv rejasi bilan taqqoslanishi; 
– rasm sifati, matn oʻlchami va faoliyat turlari. 
Sikorova (2002) esa darsliklarni tanlab olishda quyidagi jihatlarni hisobga olish 
kerak degan fikrga keldi: 
– darslikda berilgan mashq va savollarning yetarliligi; 
– darslikda berilgan matn va mashqlarning xilma-xilligi[3,84-92]. 
Bu fikrlar, albatta, xususiy deyishingiz mumkin. Lekin jahondagi deyarli har bir 
darslik‖ tanlashga‖ mas’ul‖ shaxslarning‖ umumiy‖ fikri‖ ham‖ mavjud:‖ ‚Darsliklar,‖ avvalo,‖
oʻquvchiga bilim olish uchun motivatsiya bera oladigan boʻlishi shart‛. 
Ushbu‖ ma’lumotlarni‖ oʻrganar ekanmiz, qiziq statistik ma’lumotga ham duch 
keldik. Unga koʻra, erkak oʻqituvchilar asosan, darsliklarning ilmiyligiga, tajribalarga 
boyligiga e’tibor berar va darsliklarning induktiv modelini afzal koʻrar ekan. Ayol 
oʻqituvchilar esa, koʻproq darsliklarda berilgan illustratsiyalarning koʻpligi va xilma-
xilligi, shuningdek undagi matnlarning bahs-munozaraga chorlovchi harakterda 
boʻlishini ma’qul koʻrishar ekan. 
Darsliklarning oʻquvchilarga taqsimlanish shart-sharoitlari: 
1. Oʻquvchilar‖ darsliklar‖ bilan‖ bepul‖ ta’minlanadimi?‖ Agar‖ bepul‖ boʻlsa, ular 
barcha oʻquvchilar uchunmi yoki ma’lum bir toifa vakillari uchunmi? Bepul darsliklar 
ta’minoti‖bilan‖kim‖shugʻullanadi? 
2. Bepul tarqatilgan darsliklar oʻquvchilar ixtiyorida qoladimi yoki ijara asosida 
foydalaniladimi? 
3. Har bir oʻquvchi uchun alohida kitob beriladimi? Agar bunda biror mezon 
yoʻq boʻlsa, unda bepul tarqatiladigan darsliklar soni va sinfdagi oʻquvchilar miqdori 
orasida qanday proporsiya mavjud boʻlishi kerak? 
4. Darsliklar ijarasi narxini belgilovchi huquqiy mezon bormi? Ular qanday 
mezonlar? 
Dunyo mamlakatlarida oʻquvchilarning darsliklar bilan ta’minlanish shart-
sharoitlari ham har xil. Ba’zi davlatlarda oʻquvchilar darslik bilan bepul ta’minlansa, 
ba’zilarida oʻquvchilar darsliklarni oʻz hisobidan sotib oladi. Oʻrganish uchun olingan 
davlatlarning taxminan, 50 foizida boshlangʻich sinf oʻquvchilari darsliklar bilan bepul 
ta’minlanadi. Uchdan ikki qismida ijara tizimi asosida va bir qismida esa oʻquvchilar 
darsliklarni oʻz hisobidan sotib oladi. Narxlar markaziy hukumat tomonidan 

---