Yangi davr arab adabiyoti

Ya’qub  Sannu  (1839-1912)  Qohirada  yahudiy  oilasida  tug‘ildi.  Otasi  Rafael  Sannu 
Muhammad  Alining  nabirasi  Ahmad  Yekun  poshshoning  ishonchli  odami  bo‘lgan.  Ya’qub 
an’anaviy yahudiy ta’limini olgan, Yevropa tillarini yoshligidan boshlab o‘rgangan. U poshsho 
yordami  bilan  Italiyada  filologiya  sohasida  ta’lim  oldi.  Misrga  qaytgach,  teatr  bilan  qiziqdi, 
Qohiraga  gastrolga  kelgan  fransuz  va  italyan  truppalarining  spektakllarida  ishtirok  etdi.  1870 
yilda  ilk  Misr  teatrlaridan  birini  tashkil qildi.  Yevropadagi  teatr  ishlarini yaxshi  bilgan, fransuz 
mumtoz  akademiyasining  muxlisi  bo‘lgan  Sannu  yangi  teatr  uchun  repertuar  yaratishga 
kirishadi. 
Arab  dramaturgiyasining  dastlabki  «qaldirg‘ochlari»  yaratgan  asarlar  Yevropa 
dramaturglaridan  mexanik  ravishda  ko‘chirma  bo‘lmasdan,  arab  adabiyoti  uchun  yangi  janr 
bo‘lgan  dramani  arab  ma’rifatparvarlarining  axloqiy-didaktik  niyatlariga  mos  keladigan 
shakllarini  izlash  tusiga  ega  edi.  XIX  asrning  qator  ijtimoiy  arboblari  drama  publisistika  bilan 
bab-baravar  ma’rifatparvarlik  mafkurasi,  milliy  uyg‘onish  g‘oyalarini  hammabop,  tushunarli 
tarzda ommaga yetkazish imkoniyatlariga ega ekanini nozik his qildilar. 
Teatrni  axloq  va  ma’naviy  kamolot  vositasi  sifatida  foydalanish  arablar  uchun  yangilik 
emasdi.  An’anaviy  milliy  teatrlashtirilgan  tomoshalarning  barcha  turlarida,  soyalar  va 
qo‘g‘irchoq teatrida azaldan yaxshilikni ulug‘lovchi, yovuzlikni qoralovchi so‘zlar baralla aytib 
kelingan. 
Arab  tomoshabini  teatr  tomoshalarni  qabul  qilishga  yaxshi  tayyorlangan.  Islomning 
badiiy  ijodga  bo‘lgan  salbiy  munosabati  tomoshalarning  hamma  turlariga  baravar  tatbiq 
qilishganligiga  qaramay,  xalq  teatri  arab  mamlakatalarida  qadimdan  turli  tomoshalar  shaklida 
yashadi va taraqqiy etdi. 
Milliy  dramaturgiya  shakllanishiga  Ya’qub  Sannu  o‘z  hissasini  qo‘shdi.  Uning 
dramaturgiyaga oid boy merosi 30 dan ortiq pesani o‘z ichiga oladi. 
Bu asarlar ularning matni chop etilmagani sababli uzoq vaqt o‘rganilmasdan keldi, faqat 
ba’zilari  bundan  mustasno.  Bu  asarlarning  Livan  adabiyotshunosi  M. Najm  tomonidan  e’lon 
qilinishi Y. Sannuning Misr milliy dramasi ijodkorlaridan biri ekanini ko‘rsatdi.  
Y. Sannu  komediya  janrida  ijod  qilar  ekan,  e’tiborini  ko‘proq  fars  yo‘nalishidagi 
p’esalarga qaratdi. Ammo ko‘rinishidan beozor muhabbat sahnalarida muhim ijtimoiy va siyosiy 
muammolar  ko‘tarib  chiqilar,  saroy  a’yonlarining  yaramas  illatlari  qoralanardi.  («Misr  birjasi», 
«Bemor»). 
Ko‘pgina  pesalarda  ijtimoiy  zulm,  dehqon  huquqsizligi,  shahar  qashshoqligi  («Bechora 
Zam  Zam»),  ko‘p  xotinlik  («Ikkita  xotin»),  Yevropa  madaniyatini  yengil-elpi  qabul  qilish  va 
yevropacha  axloqqa  ko‘r-ko‘rona  taqlid  qilish  («Iskandariyalik  grafinya»)  kabi  hodisalarga 
Sannunning  tanqidiy  nuqtai  nazari  ifodalangan.  Sannu  o‘z  asarlari  uchun  har  bir  misrlikka 
tushunarli  so‘zlashuv  tilini  tanlagan.  Uning  fikricha,  adabiy  til  teatrning  axloqiy-ma’rifiy 
maqsadlariga  to‘sqinlik  qiladi  va komediya janriga  ziddir. Teatrda  adabiy  silliqlangan  til  emas, 
jonli til hukmron bo‘lsin. 
 Sannuning  deyarli  har  bir  pesasida  an’anaviy  arab  xalq  tomoshalariga  xos  personajlar-
duduq  va  tentaklarni,  aldangan  keksa  erlar,  janjalkash  xotinlarni  uchratish  mumkin.  Ularning 
nutqi  hazil  mutoyibaga,  qochirimlarga  boy.  Har  bitta  pesa  an’anaviy  xalq  teatriga  xos 
tomoshabinni  voqealar  mohiyati  bilan  tanishtiruvchi  monolog  bilan  boshlanib,  qahramonlarni 
sharaflovchi qo‘shiq bilan yakunlanadi. 
 Misrning  yevropalashishi  va  burjua  taraqqiyoti  yo‘lini  yoqlagan  xediv  Ismoil  Sannu 
faoliyatiga  xayrixohlik  bilan  qarardi,  uni  «Misr  Moleri»  unvoni  bilan  taqdirladi.  Ko‘p  vaqt 
o‘tmasdan  Sannu  siyosatidan  norozi  bo‘ldi  va  uning  muxoliflari  bilan  yaqinlashdi.  Sannuning 
«Vatan va ozodlik» pesasi mazmunini xediv o‘zi va a’yonlariga nisbatan haqoratli sanab, teatr 
faoliyatini to‘xtatdi. 

---

 
20 
Sannu  endi  teatr  o‘rniga  jurnalistika  sohasida  faoliyat  boshladi.  1877  yildan  boshlab  u 
siyosiy  mazmundagi  haftali  gazeta  chiqara  boshladi.  Gazeta  Yevropaning  siyosiy  va  iqtisodiy 
ta’siriga va Ismoil faoliyatiga qarshi chiqdi. Sannu Misr jurnalistikasi uchun yangi bo‘lgan satira 
qurolini  ishga  soldi.  Uning  «Abu  Nazzora  zarqa»  («Ko‘k  ko‘zoynakli  odam»)  gazetasi  dolzarb 
masalalarni ko‘tarib chiqa boshladi. Abu Nazzora na amirni, na vazirlarni, na turk, na yevropalik 
amaldorlarni  ayadi.  Uning  tig‘dor  qochirimlari  hammaga  tushunarli  edi.  Misrda  xediv  o‘ziga 
yoqmagan  odamlarni  huzuriga  chaqirib,  ularni  zaharlangan  qahva  bilan  mehmon  qiladi,  degan 
gap  tarqaladi.  Shayx  Abu  Nazzora  do‘stlar  davrasida  o‘tirib,  qahva  ichishdan  bosh  tortadi. 
«Yo‘q, birodar, men qahvani suymayman, u xavfli. Bizning zamonamizda kimki bir finjon qahva 
ichsa, til tortmay o‘ladi».
5
 Sannuning qahramoni kimni nazarda tutayotgani esa o‘quvchiga ayon. 
Ushbu  birinchi  arab  hajviy  gazetasida  Muhammad  Abduh  va  Jamoliddin al-Afg‘oniylar 
ham nomlarini yashirib, qatnashib turganlar. Abu Nazzora nomi Sannuning taxallusiga  aylandi. 
Gazetaning    so‘zlashuv  tilida  nashr  etilishi  ham  uning  muvaffaqiyatiga  sabab  bo‘lar  edi. 
Sannuning bu jasurona tashabbusi juda ko‘p izdoshlar orttirdi. 
 Gazeta 15-sonidan so‘ng yopib qo‘yildi, Sannu esa Parijga ketib, u yerda gazeta nashrini 
davom ettirdi. Misrda u hamon qo‘lma-qo‘l  yurar edi. Gazeta 1887  yildan boshlab rasmli chiqa 
boshladi.  U  tez-tez  taqiqlanar,  nomi  ham  o‘zgarib  turardi,  «Abu  Safora»  («Hushtakli  odam»), 
«Abu  Zammora»  («Surnayli  odam»)  kabi,  lekin  uning  «Misr  misrliklarga»  degan  shiori 
saqlanardi. Sannu Fransiyaning «Figaro» va «Maten» gazetalarida ham chiqib turdi. 
Ya’qub  Sannu  Yevropa  ekspansiyasiga  qarshi  musulmonlar  birligi  tarafdori  sifatida 
Yaqin  Sharq mamlakatlarida  katta  obro‘ga  ega  edi. Eron shohi  va turk  sultoni  Abdulhamid uni 
o‘z tomonlariga og‘dirishga intilar edilar. Xediv Abbos II Sannuni Misrga qaytishga chaqiradi. 
Sannu inglizlar Misrda hukmron ekan, vatanga qaytmasligini aytadi. 
 «Abu  Nazzora  zarqa»  gazetasi  34  yil  umr  ko‘rdi.  Gazetaning  oxirgi  soni  1910  yilda 
chiqdi. Ko‘zi ojiz bo‘lib qolgan Sannu esa 1912 yilda vafot etdi. 
 Yangi  arab  adabiyotida  G‘arbiy  Yevropa  adabiyoti  tajribasiga  suyanish  faqat  drama 
uchungina xos bo‘lmay, XIX asr oxirida novella, qissa va romanlar shakllanishi jarayonida ham 
o‘z  ifodasini  topdi.  Deyarli  har  bir  arab  adibi-al-Manfalutiy,  al-Maziniy,  J. Zaydon,  keyinroq 
H. Haykal  ham,  tarjimada  asar  mazmunini  o‘zlashtirib  ifodalashdek  mustaqil  ijodga  ilk  qadam 
qo‘yish jarayonini boshdan kechirdi. Natijada, yangi kitobxon yoki tomoshabinga mo‘ljallangan, 
o‘z  zamonasi,  uning  muammolari  bilan  bog‘liq,  ba’zida  ilgarigi,  ko‘hna  shakllarda  yozilgan 
asarlar  paydo  bo‘ldi.  Ular  asta-sekin  o‘ziga  yo‘l  ochdi  va  yangi  milliy  adabiyotning  taraqqiyot 
yo‘lini belgilab berdi. 
Yuqorida  aytilganlardan  xulosa  qilish  mumkinki,  Sharq  ma’rifatparvarligining  Yevropa 
bilan umumiy jihatlari ko‘p. U tarixiy jarayondagi umumiylik, burjua jamiyatining shakllanishi, 
feodalizmga  qarshi  kurashning  keskinlashuvi,  taraqqiyparvar  doiralarning  iqtisodiy,  siyosiy  va 
madaniy turmushda islohat qilishga intilishi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan. 
Sharq  ma’rifatparvarligida  o‘tmishdagi  taraqqiyot  taqozosi  bilan  yuzaga  kelgan  o‘ziga 
xos  xususiyatlar  ham  mavjud.  Sharq  ma’rifatparvarlarining  dinga  munosabati  alohida  diqqatga 
sazovor.  Dinga  qarshi  keskin  munosabat  Yevropa  ma’rifatparvarligi  uchun  xosdir.  Sharq 
ma’rifatparvarlari  mahalliy  sharoitdan  kelib  chiqib,  dinning  o‘ziga  emas,  balki  nafsga  berilgan 
din peshvolari, bid’at va xurofotlarga qarshi chiqqanlar. 
Arab  mamlakatlarida  ma’rifatparvarlar  dinni  isloh  qilish,  uni  mamlakatning  ijtimoiy 
taraqqiyoti  maqsadi  va  ehtiyojlariga  moslashtirishga,  milliy  manfaatlarni  himoya  qilish  yo‘lida 
foydalanishga  intilganlar.  Arab  ma’rifatparvarlari  eskilikni  keskin  tanqid  qilish  bilan  birga 
ijtimoiy  tuzumga  nisbatan  o‘z  qarashlarini  din  talablari  bilan  moslaganlar.  Shuning  uchun 
ularning  aksariyati  ma’rifatparvar-demokrat  hamda  musulmon-islohatchilari  sifatida  maydonga 
chiqqanlar. 
Arab  ma’rifatparvarlari  davlat  tuzumi  masalalariga  e’tiborlarini  kam  qaratdilar,  chunki 
Usmonli  imperiyasi  tomonidan  o‘tkazilgan  zulm,  mamlakatlarning  tez  sur’atlar  bilan 
                                           
5
 Долинина А. А. Очерки истории арабской литературы нового времени, М., 1968, стр. 42 

---

 
21 
mustamlakaga  aylanishi  ularni  bu  masalalarni  erkin  muhokama  qilish  imkonidan  mahrum  etdi. 
Yangi tug‘ilayotgan adabiyot esa, Sharqda ilgari ma’lum bo‘lmagan hikoya, qissa, roman, drama 
kabi janrlarni tez o‘zlashtirdi.  
Ma’rifatparvarlik  harakati  Sharq  xalqlari  adabiyotida  romantizm  bilan  uyg‘unlashgan 
realizmning tez rivojlanishiga zamin hozirladi. 
Sharqdagi ma’rifatparvarlik harakati G‘arbdagi ma’rifatparvarlik davridan (u ham barcha 
mamlakatlarda  bir xil  kechmagan)  farqli  o‘laroq, har  bir mamlakatda  o‘ziga xos  xususiyatlarga 
ega bo‘ldi. 
Ba’zi  mamlakatlarda  ma’rifatparvarlik  tez  rivojlangan  bo‘lsa,  boshqalarida  bu  jarayon, 
ma’lum  sabablarga  ko‘ra  sekinroq  kechdi.  Ayrim  mamlakatlarda  ma’rifatparvarlik  islohatlari 
chuqur  o‘zgarishlarga  olib  kelgan  bo‘lsa,  boshqalarida  jamiyat  tuzilishi  va  adabiyotga  yuzaki 
o‘zgarishlar  kiritdi,  xolos.  Shunga  qaramay  ular  orasida  tipologik  umumiylik,  shubhasiz, 
bo‘lgan. Bu ham sharq ma’rifatparvarligining o‘ziga xos xususiyatlaridan bo‘lib, bu mamlakatlar 
adabiyoti  jahon  adabiyotining  umumiy  qonuniyatlari  asosida  rivojlanganini  yana  bir  bor 
tasdiqlaydi.  Uning  miliy,  o‘ziga  xos  xususiyatlari  esa  aniq-ravshan  namoyon  bo‘lib  turadi. 
Ma’rifatparvarlik  adabiyotini  tadqiq  etish  zamonaviy  adabiyotning  ilk  manbalarini  aniqlash 
imkonini beradi. 

---

 
22