Yangi davr arab adabiyoti

XX ASRNING 80-YILLARIDAGI IROQ ROMANChILIGI  
Iroqning Eron bilan olib borgan uzoq muddatli urushi, hukumat beqarorligi yozuvchilarni 
yana  bir  bor  bu  milliy  mojarolarning  ildiziga,  jumladan,  1958  yilgi  inqilob  tarixiga  murojaat 
etishga  majbur  qildi.  Ular  bu  inqilobiy  jarayon  mamlakatning  kelajak  rivoji  uchun  foyda 
keltirdimi, u Iroqni taraqqiyot yo‘liga boshladimi, degan savolga tarixdan javob qidirdilar.  
Fuod  at-Tekerli  o‘zining  "Bevaqt  qaytish"  (1980)  nomli  romanida  1958  yildagi 
inqilobning Iroq jamiyatiga ko‘rsatgan ta’sirini tadqiq qilishga urinadi.  
Inqilobdan  keyingi  davrda  vatanparvar  kuchlar  parokandalik  holatiga  tushdilar,  ular 
hokimiyatni  opportunistik  kuchlar  egallagani,  Abulkarim  Qosim  diktaturasi  o‘rnatilganidan 
tushkunlikka tushdilar. Bu davr borasida roman qahramonlaridan biri quyidagi achchiq so‘zlarni 
aytadi: "Jamiyat beqaror holga keldi, uning kelajagi yo‘q. Bu  - tubsiz do‘zax, fasod, devonalik, 
dahshat, nafrat va riyo jamiyati. Yog‘li ovqatlar bilan qornini qappaytirib olgan to‘qlar jamiyati 
dunyoda  nima  bo‘layotgani  bilan  qiziqmaydi.  U  ilojsiz  milliy  ziddiyatlar  domiga  giriftor 
bo‘ladi."  
Romanning  bosh  qahramonlari  o‘ta  tushkun  kayfiyatda  tasvirlangan,  ular  atrofda  faqat 
yomonlikni  ko‘radilar,  at-Tekerlining  oldingi  asarlaridagi  kabi  ekzistensializm  ruhidagi 
pessimistik gaplarni aytadilar. "Hayotning o‘kirib yig‘lashlaridan sanoqli soniyalar o‘tgach o‘lim 
talvasasi  boshlanadi.  Bor-yo‘q  mantiq  shundan  iborat.»  "Romanda  tasvirlangan  shaxslar 
"baxtsiz",  ular  hayoti  "o‘tkinchi",  ular  vahshiyona  kuch  "qurboni".  Bu  kuch  o‘zi  nima?  Bu 
bizning  nigohimiz  ko‘rishga  qodir  o‘taketgan  shafqatsizlik,  zo‘ravonlik,  berahimlik  dastgohini 
harakatga keltiradigan mavhum kuchdir. Bu o‘zi nima? Nima bu, axir?"  
Roman ikki planli asar bo‘lib, birinchi - zohiriy plani 1963 yil 14 iyul voqealarini qamrab 
oladi. Unda ko‘p xonadonli uyda yashaydigan o‘rta tabaqaga mansub oila hayotiga oid voqealar 
hikoya  qilinadi.  Ro‘y  bergan  eng  dramatik  voqea  bu  oilada  voyaga  yetgan  qizning  iffatini 
yo‘qotishi bilan bog‘liq. Uni yuqori lavozimda ishlaydigan bir amalparast yo‘ldan urgan.  
Asarning  ikkinchi  plani  -  ramziy.  Munira  (ma’nosi  -  nur  sochuvchi)  uni  yo‘ldan  urgan 
kishi shosha-pisha turmushga berib yuborgan oddiy qiz emas. Eriga u "abadiy" bo‘lib tuyuladi. 

---

 
135 
"Uning  sevgilisi  -  chuqur  ma’noga  ega  bo‘lgan  hayotning  o‘zidir.  Muniraga  nisbatan  javobsiz 
muhabbat  tuyg‘usiga  ega  yana  bir  qahramon  bo‘lib,  uning  uchun  qiz  hayotda  mavjud  bo‘lgan 
yagona  orzu  bo‘lib  qoladi".  Boshqacha  so‘z  bilan  aytganda,  Munira  obrazi  o‘zining  ideal 
pokligini saqlab qolgan inqilob ramzidir.  
Roman  personajlari  va  1958  yilgi  inqilobning  chinakam  yetakchilari  orasida  ramziy 
paralellar ham mavjud. Munirani yaxshi ko‘rgan Abulkarim inqilobning yetakchisi, vatanparvar 
kuchlarni siyosiy muvaffaqiyatsizlikka olib kelgan Abulkarim Qosim nomi bilan atalgan. Inqilob 
yetakchisi  singari  Abulkarim  ham  mayda  burjuaziyani  ideallashtiradi,  xalq  ommasining  eng 
zarur manfaatlari, ehtiyojlariga befarqlik bilan qaraydi, shirin xayollar olamida yashaydi, alg‘ov-
dalg‘ov ro‘yolar hujumidan aziyat chekadi.  
Muniraning  eri  Midhat  taraddudlanib  turgan  mayda  burjuaziyani  o‘zida 
mujassamlantiradi. Mayda burjuaziya inqilobdan chekinganidek, u ham Munirani tashlab ketadi. 
U qalban individualist bo‘lgani tufayli o‘zini xatardan uzoq tutar, kuch ishlatish borasida nafrat 
bilan  o‘ylar  edi.  "Isyon"  unga  soxta  narsadek  tuyular,  qo‘zg‘olon  haligacha  birovga  naf 
keltirmagan, deb hisoblar edi.  
At-Tekkerli  o‘z  romanini    Misrning  mashhur  yozuvchisi  N.Mahfuz  ta’sirida  yozgandi. 
"Bevaqt qaytish"ning personajlaridan biri Husayn Mahfuzning "Gadoy" romani qahramoni Umar 
Hamzaviyga juda o‘xshab ketadi. Husayn oilasini, tuzukkina maoshli ishini tashlaydi, imtiyozli 
maqomidan voz kechib foydasiz xayollarga beriladi, oxiri rasvo bo‘lib, piyonistaga aylanadi. Bu 
bilan  yozuvchi  ko‘pgina  misrlik  va  iroqlik  adiblar  kabi  ayrim  burjua  doiralari  hamda 
tubanlashgan ijtimoiy qatlamlarning fe’l-atvorini ko‘rsatib bermoqchi bo‘lar edilar.  
Abdurahmon Majid ar-Rubayi (1939y.tug‘.) mamlakatning yetakchi nasrnavisi, 15 kitob 
muallifi,  boshqa  inqilobni  -  1968  yil  17  iyulida  Arab  sotsialistik  uyg‘onish  partiyasi  (Baas)ni 
hukumat  tepasiga  keltirgan  inqilobni  qalamga  oladi.  U  Baasga  tarafdorlik  ruhidagi  adabiyotni 
vujudga keltirishga da’vat etadi.  
"Orzu  pardasi  bilan  to‘silgan  ko‘zlar"  (1974),  "Daryo"  (1976)  romanlari  qahramonlari 
inqilobiy  kurashning  kerakligi  haqidagi  xulosaga  keladilar.  Shu  narsa  diqqatga  sazovorki,  ar-
Rubayi  o‘z  asarlarida  Baas  hokimiyatni  egallashidan  oldingi  "dillarda  umid  va  orzular  to‘lib 
toshgan"  davrni  tasvirlaydi.  Muallifning  Baasning  hokimiyatni  olgandan  keyin,  ilgari  qilingan 
orzu-umidlar  ushalishi  kutilgan  davrdagi  faoliyatini  tasvirlaydigan  birorta  ham  asari  yo‘q.  Ar-
Rubayining 1968  yildan keyingi voqealarni tasvirlovchi romanlarida qahramonlar ideallarsiz va 
orzularsiz  yashaydilar.  Chunonchi  «Meridianlar"  (1983)  romanida  qahramonlar  butunlay 
tushkun. Ular faqat ma’naviy qashshoq emas, ulardagi insoniy xususiyatlar yo  butunlay bo‘g‘ib 
tashlangan, yoki asl mohiyatini yo‘qotgan. Adib mayda burjua tabaqasiga mansub G‘iyos Dovud 
hayotini tasvirlaydi. U hech o‘ylamasdan o‘z kuchi va  vaqtini mayxo‘rlik  va ishqiy aloqalarga 
sarflaydi.  Bu  obraz  ma’lum  darajada  avtobiografik  bo‘lsa-da,  aslida  u  ters  qahramon,  muallif 
ideallarining aksini o‘zida ifodalaydi.  
"Hayotda  meni  eng  ko‘p  iztirobga  soladigan  narsa  bugun  o‘zimga  ep  ko‘rgan  guvohlik 
vazifam,  hayotimdagi  eng  mushkul  vazifadir.  Men  yolg‘iz  edim,  o‘zimdan  ham,  erimdan  ham 
ko‘nglim qolgan edi. Rassom bilan olib borgan  yozishmalardan ko‘nglim taskin topa boshladi. 
Men  uning  xatlarini  berilib  o‘qirdim.  Ular  o‘lim  talvasasiga  tushgan  odamning  faryodiga 
o‘xshardi. Na Madrid, na Ispaniya, na butun dunyo, na uning mashhurligi, na uning suvratlari, na 
u hirs qo‘ygan ichkilik endi uni hayotga qaytarishga qodir emas. U mendan najot istaydi. Ammo 
bundan  nima  foyda?  O‘zi  cho‘kib  borayotgan  odam  boshqa  cho‘kayotganni  qutqara  olmaydi-
ku!"
71
  Asar  qahramonlaridan  biri  shunday  xitob  qiladi.  Romanda  tasvirlangan  hayotiy 
vaziyatlarning  bedavoligi,  personajlar  hayotining  ma’nosizligi  ar-Rubayi  bu  davrda  e’tiqod 
qo‘ygan ekzistensialistik tafakkur tarzidan sarchashma oladi.  
Ar-Rubayi  ijodida,  xuddi  so‘nggi  yillardagi  Iroq  adabiyotida  bo‘lganidek,  ikki 
yo‘nalishning  o‘zaro  kurashi  sezilib  turadi.  Bir  tomondan,  bu  -  ochiqdan-ochiq  targ‘ibotchilik 
ruhidagi rasmiy, baasparast adabiyot. Unga antibaaschi adabiyot qarshi turadi. Bunday asarlarda 
                                         
71
 Письмена на дереве. Иракский рассказ. М., 1983, Б.14.  

---

 
136 
hukumatga qarshi e’tiroz hayot maromini butunlay qoralash yo‘li bilan pardalab ifodalanadi. O‘z 
fikrlarini  ochiq ifodalash  imkoniyatidan mahrum  bo‘lgan  bir  sharoitda  yozuvchi  hokim  partiya 
dastur  qilib  olgan  qalloblik  va  zo‘ravonlikni  fosh  qilmaydi,  balki  uning  ayanchli  oqibatlarini, 
aldov va zulmdan aziyat chekkan, himoyasiz, qo‘rquv ostida yashaydigan, zo‘ravonliklardan o‘zi 
topgan choralar bilan jon asraydigan inson shaxsi qanday ahvolga tushishini tasvirlaydi.