Ya. O. Ruzmetov

11.6-chizma. Yon ustunlarning joylashuv sxemasi
157

---

/fefftasw? 
у/попок
± 0 i :
m
„
Щ П "
и ' 
ifi
I I
11.7-chizma. Yuk vagonlarni ta’mirlash bo4imining sxemasi:
1
-g ‘ildirakni yuvish mashinasi; 
2
-arava yuvish uchun mashina;
3-ta’mirlash stendi; 4-detallamipayvandlash uchun extiyot qismlar;
5-g ‘ildirak majmuasi bo ‘Imagan ta 'mirlangan ramalarni turlash
punktlari; Pl-P4-aravachalami ta ’mirlash oqim /conveyer chiziq-
larining joylashishi.
Sex uchastkalari soni ishlab chiqarish hajmi ixtisoslashuvi, 
bajariladigan ishlar murakkabligi, jihozlar tarkibi, ishchilar malakasi 
va boshqalarga bog‘liq. Bevosita sex boshlig‘iga odatda ko‘pi bilan 
besh-oltita uchastkalar bo‘ysinadi. Sex uchastkalari tarkibi, ulami ko- 
operatsiyalashuvi tartibi va shakli sexning ishlab chiqarish tuzilmasini 
tashkil qiladi.
Uchastkalami tashkil etish mezoni bo‘lib xodimlar soni xizmat 
qiladi, u 15-35 kishini (ishlab chiqarish jarayonining xususiyatlariga 
ko‘ra) tashkil qiladi.
Sexning yordamchi tuzulmaviy boiinm alariga sex mexanigi 
uchastkalari (texnologik jihozlar va moslamalami ta’mirlash uchun), 
sexga biriktirilgan transport, texnik nazorat boiim lari, omborlar 
(instrumental, jamlash, ehtiyot qismlar) va boshqalar kiradi.
(58

---

Sexning tashkiliy tuzilmasi quyidagi uchastkalarga ega b o iish i 
mumkin:
• birinchi tipdagi, odatda ikkita ikkinchi tipdagi uchastkalardan 
tarkib topib, kami bilan 75 ishchiga ega b o ia d i va uchastka boshligi 
tomonidan boshqariladi;
• ikkinchi tipdagi, uchta guruh ustalardan tarkib topib, katta usta 
tomonidan boshqariladi;
• uchinchi tipdagi, ishchilar soni bo‘yicha usta guruhiga 
ekvivalent.
Uchastka ish o ‘rinlari tarkibi va ular orasidagi ishlab chiqarish 
aloqalari shakli uchastkaning ishlab chiqarish tuzilmasini tashkii 
qiladi.
Texnologik ixtisoslashuvda sex va uchastkalar (masalan, quyma, 
temirchilik, galvanik, termik va boshqa sex va uchastkalar) ishlab 
chiqarilayotgan barcha turdagi mahsulotlar tarkibiga kiruvchi turli 
detallar bilan bir turdagi amallami bajaradi. Bunday ixtisoslashuv 
yakka va kichik seriyali ishlab chiqarishga xos bo ig an mahsulotlarni 
katta nomenklaturasida qoilaniladi.
Ishlab chiqarish hajmi katta b o ig a n hollarda texnologik 
ixtisoslashuv jihozlar yoki mahsulot gabaritlari, ishlatilayotgan metall 
(masalan, cho‘yan, p o ia t va rangli quymalar sexlari) yoki boshqa 
belgilarga ko‘ra chuqurlashtiriladi, Ixtisoslashuvning bunday turi 
ko‘plab kamchiliklarga ega.
Predmetli ixtisoslashuvda sex va uchastkalar alohida y ig ish
birliklari va detallar (masalan, aravachalar, g ildirak juftliklari va 
boshqalar) ishlab chiqariladi yoki ta’mirlanadi. Ishlab chiqarish 
jarayonining barcha operatsiyalari ulaming texnologik farqlanishla- 
ridan qat’iy nazar bajariladi. Shuning uchun har bir sex va uchastka 
barcha zaruriy jihozlarga ega b o iish i kerak. U, odatda, texnologik 
jarayon yo‘nalishi bo‘yicha joylashtiriladi va maxsus moslamalar 
bilan ta’minlanadi. Ishchilar o ‘zlariga biriktirilgan takrorlanuvchi bir
159

---

turdagi ishlami bajaradilar, bu esa mehnat samaradorligini oshishiga 
imkoniyat yaratadi. Bunday ixtisoslashuv katta seriyali va yalpi 
turdagi ishlab chiqarishga ega tor ixtisoslashuvli korxonalarga xos.
Texnologik ixtisoslashuvning afzalliklari:
• jihozlardan foydalanishning yaxshiligi;
• yuqori samarali jihozlardan foydalanish imkoniyati;
• ishlaming texnologik bir turliligi sababli boshqaruvning nisbatan 
oddiyligi.
Uning kamchiliklari:
• mahsulotning to‘liq jamlanmaganligi va yakunlanmaganligi;
• mahsulot sifatiga javobgarlikning pasayishi;
• rejalashtirish va nazoratning qiyinligi;
• texnologik yo‘nalishlarning to‘g‘ri oqimliligini buzilishi 
natijasida mahsulotlami tashish vaqti va sarflarini ortishi;
• jihozlarni ish vaqti yo‘qotilishiga olib keluvchi qayta sozlash 
ishlarini ko‘payishi;
• ishchilar malakasiga bo‘lgan talablarning yuqoriligi;
• ishlab chiqarish sikli davomiyligini ortishi.
Predmetli ixtisoslashuv barcha uchastkalaming 88 % da q o ila- 
niladi (65 %gacha - yig‘ish birliklari va 23 % gacha - detallar). Pred­
metli ixtisoslashuvli uchastkalar ko‘pincha berk siklga ega (masalan, 
predmetli-berk ixtisoslashuvli mexanik ishlov berish uchastkasida 
termik ishlov berish, payvandlash, bo‘yash va boshqa ishlar ham 
bajariladi). Bunda usta mahsulot ishlab chiqarish yoki ta’mirlashning 
to iiq sikliga ma’sul boTadi. Predmetli ixtisoslashuv imkomyatlari 
operatsiyalami biriktirilganligi koeffitsiyenti (ayniqsa Кзо> 10 da) 
ortishi bilan kamayib boradi.
Predmetli ixtisoslashuv toialigicha kam hollarda tatbiq etiladi. 
0 ‘ziga xos texnologiyali mahsulotni katta seriyali va yalpi ishlab 
chiqarilishida predmetli-texnologik ixtisoslashuv qo‘Uaniladi. Bu
160

---

holda tayyorlov sexlari (quyuv, temirchilik va boshqa) texnologik, 
ishlov berish va y ig ish sexlari predmetli ixtisoslashuvga ega boiadi.
Predmetli ixtisoslashuvning afzalliklari:
• ishlab chiqarilayotgan mahsulotning texnologik yakunlanganligi 
vajamlanganligi;
• mahsulot sifatiga javobgarlikning ortishi;
• rejalashtirish va nazoratning nisbatan soddaligi;
• mahsulotni tashish bilan b o g iiq vaqt va sarflaming kamayishi;
• jihozlami qayta sozlash vaqtining kamayishi;
• mahsulot ishlab chiqarish vaqtining qisqarishi;
• maxsus jihozlar va oqimii chiziqlaming qoilanilishi.
Uning kamchiliklari:
• jihozlardan 
foydalanishning 
yomonligi, 
chunki 
undan 
foydalanish ma’ium operetsiyalami bajarish texnologik zarurati bilan 
b o g iiq boiib , ko‘pincha to iiq yuklanish ta’minlanmaydi.
Vagonlami ta’mirlash korxonalari sexlarini ishlab chiqarish 
tuzilmasini takomillashtirishnmgyo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
• sexlarni yiriklashtirish, bu ilg‘or texnikani tatbiq etish va undan 
unumli foydalanish imkonini beradi;
• sexlar va ishlab chiqarish uchastkalarida ishlarni predmetli-berk 
prinsip bo‘yicha tashkii qilish (bitta nomdagi detallami ta’mirlash va 
ishlab chiqarish);
• asosiy va yordamchi sexlar hamda xo‘jaliklar orasida 
nomutanosibliklami bartaraf etish;
• sexlarsiz boshqaruv tuzilmasini tatbiq etish.
Sexsiz tuzilmada asosiy ishlab chiqarish birligi b o iib sex emas, 
usta tomonidan boshqariladigan uchastka xizmat qiladi. Bu korxo­
naning texnik va ma’muriy rahbariyatini ish o ‘rinlariga yaqin- 
lashtiradi, ish sifati va uning tezkorligi yaxshilanadi, usta o‘mi oshadi, 
chunki sex boshligining qator vazifalari unga yuklatiladi.
161

---

Sexsiz tuzilma sharoitlarida, odatda, ishlarni markazlashtirilishi va 
yordamchi xodimlardan ratsional foydalanish hisobiga yordamchi 
xo‘jaliklar va sexlaming ishlab chiqarish quwatlaridan samarali 
foydalanishga erishiladi. Bunday qayta tashkil qilish ma’muriy- 
boshqaruv apparati xodimlari sonini qisqartirish imkonini beradi.