Y. Hamrayeva O‘zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi

Ot turkumi
O’zbekcha va ruscha otlarga xos grammatik kategoriyalar

Har ikki tilda ham otlar predmetning yoki predmetlik tushunchalarining nomlarini bildiradigan mustaqil so’zlar hisobo’lanadi. O‘zbek tilida ham, rus tilida ham otlar kelishik va son kategoriyalariga ega. Biroq ushbu kategoriyalarning ifodalanish usullari o’rtasida ma‘lum tafovutlar bor. Masalan, o’zbek tilida otlarning ko’plik shaklini hosil qilish uchun birgina –lar qo’shimchasini qo‘llash kifoya, rus tilida esa ot turkumiga mansub biror so’zning ko’plik shaklini hosil qilish uchun so’z o’zaklarining oxiri qattiq yoki yumshoqligiga qarab bir necha affikslardan birini tanlash kerak, bu fikrni avvalgi bo’limlarda ham maxsus misollar bilan bayon qilgan edik. Otlarda son kategoriyasi xususida so’z yuritilar ekan, shuni ham ta‘kidlash lozimki, ayrim ruscha otlarning (мас., молоко, холпок, мясо, любовь, храбрость) ko’plik shaklini mutlaqo hosil qilib bo’lmaydi, ba‘zi otlar esa (часы, брюки, ворота, ножницы, Сочи, Альпы) faqat ko’plikda qo‘llanadi va birlik shakliga ega emas. Tg’ri, o’zbek tilida ham faqat birlikda qo‘llanadigan mavhum otlar yoki suv, g’alla, xalq, to‘da kabi so’zlar bor, ammo o‘rni kelganda bunday so’zlarga ham turli ma‘no bo‘yoqlarini hosil qilish maqsadida, ko’plik qo’shimchasini qo‘sha olamiz.

Bundan tashqari, o’zbek tilida mavjud bo’lgan egalik kategoriyasiga rus tilidagi otlar ega emas, shuningdek ruscha otlarga mansub bo’lgan rod kategoriyasi o’zbek tilida yo‘q. Rus tilida egalik, ya‘ni tegishlilik, qarashlilik ma‘nolarini hosil qilish uchun otlar egalik olmoshlari bilan birga qo‘llanadi: мой стул, моя книга, моё пальто. Rod kategoriyasi esa rus tilida birlikdagi otlarning eng muhim morfologik belgisi hisoblanadi. Bu belgi hatto bosh kelishikdagi so’zlarda ham aks etib turadi, uni hosil qiluvchi yagona grammatik kщ‘rsatkich bu tugalmadir: Bosh kelishikda, birlikda –а, -я tugalmalariga ega bo’lgan otlar jenskiy rodga kiradi (мама, сумка, земля, цапля); Bosh kelishikda, birlikda undosh bilan tugagan, ya‘ni nol tugalmali so’zlar mujskoy rodga kiradi (стол, диван, герой, отец, дед, брат, друг); Bosh kelishikda, birlikda oxiri –o yoki –e (ё) bilan tugagan otlar (слово, окно, море, платье, ружьё) sredniy rodga kiradi. Ammo bu belgilarni qat‘iy deb hisoblab bo’lmaydi. Chunki ruscha so’zlarni rodlar bo‘yicha guruhlashda ma‘lum istisnolar ham yo‘q emas. Masalan, oxiri yumshoq undosh bilan tugagan so’zlarning ba‘zilari mujskoy rodga (портфель, конь, дождь, пень, день), ayrimlari esa jenskiy rodga (голубь, ночь, сталь, лошадь) kiritiladi. Oxiri –мя bilan tugaydigan o’nta so’z (бремя, время, вымя, знамя, имя, пламя, племя, семя, стремя, темя) sredniy rodga kiradi. Папа, дедушка, дядя kabi so’zlar –a, -я tugalmalariga ega bo’lsa­da, ular erkak jinsidagi shaxsni ifodalagani uchun mujskoy rodga kiritiladi. Chet tilidan o‘zlashgan пальто, кино so’zlari tugalmasiga ko‘ra sredniy rodga kiritilsa­da, кофе so’zi mujskoy rod hisoblanadi. Rus tiliga xos bo’lmagan oxiri -у bilan tugallanadigan so’zlardan kenguru mujskoy rodga, ragu esa sredniy rodga kiritiladi. Shuningdek, жюри, такси so’zlari sredniy rodga mansub. Ammo bunday o‘zlashmalarning birortasi ham kelishiklar bo‘yicha turlanmaydi, ya‘ni o‘zgarmaydi. O‘zbek tilida esa har qanday o‘zlashma so’z ham o’zbek tili qonuniyatlariga asosan istalgan kelishik qo’shimchasini olib o’zgarish xususiyatiga ega.
Rus tilida otlar jonli yoki jonsiz predmetlarni ifodalashiga qarab ham ikki guruhga ajratiladi. Bunda shaxs hamda hayvon nomlarini ifodalovchi so’zlar jonli predmetlar guruhiga kiritiladi va bunday otlar кто? so‘rog’iga javob bo’ladi: учитель, водитель, адвокат, врач, собака, лев, жук, черепаха va h.k. Narsa­buyum, joy, mahsulot va hodisalarning nomlarini ifodalovchi qolgan barcha otlar jonsiz predmetlar guruhiga kiritilib, что? so‘rog’iga javob bo’ladi: ручка, карандаш, город, государство, независимость, освобождение.
Ot turkumidagi so’zlarning bunday guruhlarga ajratilishining boisi, kelishiklar bo‘yicha turlanganda, jonli otlar bilan jonsiz otlar o’rtasida ma‘lum grammatik tafovutlar yuzaga keladi. Masalan, jonli predmetlarning tushum kelishigidagi so‘rog’i ularning qaratqich kelishigidagi so‘rog’iga, jonsiz predmetlarning tushum kelishigidagi so‘rog’i esa bosh kelishikdagi so‘rog’iga muvofiq keladi. O‘zbek tilidagi otlarni esa jonli va jonsiz predmetlar guruhiga ajratish uchun hech qanday grammatik asos yo‘q.
Har ikki tilda ham oltita kelishik mavjud bo’lib, otlar ana shu kelishiklar bo‘yicha turlanadi. O‘’zbek va rus tillaridagi kelishiklar o’rtasida qisman o‘xshashlik mavjud. Buni quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin.

Именительный падеж: кто? что? - Bosh kelishik: kim? nima? qaer?

Родительный падеж: кого? чего? - Qaratqich kelishigi: kimning? nimaning? qaerning?

Дательный падеж: кому? чему? - Jo‘nalish kelishigi: kimga? nimaga? qaerga?

Винительный падеж: кого? что? Tushum kelishigi: kimni? nimani? qaerni?

Demak, o’zbek tilidagi bosh, qaratqich, tushum va jo‘nalish kelishiklari rus tilidagi imenitelniy, roditelniy, vinitelniy va datelniy kelishiklariga mos keladi. Biroq rus tilida qaer srog’iga javob bo’luvchi otlar o’zbek tilidagi kabi kelishiklar bo‘yicha turlanmaydi. Rus tilidagi tvoritelniy hamda predlojniy padejlari o’zbek tilida, o’zbek tilidagi o‘rin­payt va chiqish kelishiklari rus tilida mavjud emas.

Morfologik hodisa sifatida otlarning turlanishi, ya‘ni kelishiklar bo‘yicha o’zgarishi ham o’zbek va rus tillarida turlichadir. O‘zbek tilida ot yoki otlashgan so’zlar birlikda ham, ko’plikda ham ma‘lum kelishiklar bo‘yicha aniq va barqaror qo’shimchalar yordamida turlanadi. Masalan, qarashlilik ma‘nosi har doim –ning qo’shimchasi yordamida hosil qilinadi. Rus tilida esa bunday ma‘noni hosil qilish uchun -и (книги, сумки), -a (стола, озера), -я (коня, хрусталя) affikslaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, o’zbek tilida ma‘lum kelishik qo’shimchalari birlikdagi otlarga ham, ko’plikdagi otlarga ham qo‘shilaveradi, faqat –lar qo’shimchasi kelishik qo’shimchalaridan oldin keladi. Rus tilida esa ko’plikdagi otlarning roditelny padej shakli turlicha qo’shimchalar yordamida hosil qilinadi: столов (стол-столы), сараев (сарай-сараи), печей (печь-печи), чашек (чашка-чашки), собраний (собрание-собрания), столовых (столовая-столовые), книг - nol qo’shimcha (книга-книги)*.
*Qavslar ichida so’zlarning birlik va ko’plik shakllari berilgan.
Rus tilidagi otlarning kelishiklar bo‘yicha turlanishida ulardagi son va rod kategoriyalari muhim o‘rin tutadi.
Sintaktik vazifasiga ko‘ra ham o’zbek va rus tillaridagi otlar ma‘lum o‘xshashlik va farqlarga ega. Masalan, har ikkala tilda otlar ega, kesim, to‘ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi hamda hol vazifalarida kela oladi. Bundan tashqari, o’zbek tilida otlar hech qanday grammatik vositani olmagan holda sifatlovchi­aniqlovchi vazifasida ham kela oladi: asfalt ko‘cha, temir eshik. Mazkur xususiyat rus tilidagi otlarga xos emas. Bunday hollarda rus tilida ot-o’zakdan yasalgan sifatlar qo‘llanadi: асфальтная дорога, железная дверь. To‘g’ri, rus tilida ham ot+ot shaklidagi atributiv birikmalar uchraydi, ammo bunda avval aniqlanmish, keyin aniqlovchi keladi va bunday birliklar juft shaklda beriladi: Родина-мать, город-герой.