Xxi-asrda islom postmodern dunyoda qiblani topish

Al-vala' val-bara' aqidasi yangi aksilimmanentizm (vahhobiylik)ni me'yoriy an'anaviylik
(sunniylik)dan ajratib turgan ko‘rfazning miqyosini va xarakterini ko‘rsatib beradi.
Keyingi atamalarni Mavritaniyaning mashhur molikiy olimlaridan biri shayx Abdulla ibn Bayya o‘zining Kaliforniyada o‘qigan ma'ruzasida tilga olgan edi. Bin Bayya ma'ruzasini eshitish uchun yig‘ilgan amerikalik musulmonlarga qarata: "Ushbu zaminda istiqomat qilayotgan musulmonlar va hokimiyat o‘rtasidagi munosabat tinchlik va shartnomaga asoslangan munosabatdir. Bu o‘zaro muloqot hamda oldi-berdi munosabatidir [...] O'zlaringiz yashayotgan zamin qonunlarini hurmat qilish muhim ahamiyatga egadir". Shayx klassik fiqh musulmon bo‘lmagan qo‘shnilar bilan tinch-totuv va o‘zaro hurmat asosida yashashni talab etishini, hatto ibodat vaqtini o‘zgartirish, jamiyatdagi va ish joyidagi islomning o‘zaro integratsiyasiga yordam berish singari fundamental diniy aqidalarga ham o‘zgartirishlar kiritishga izn berishini tushuntirishdan to‘xtamadi. U o‘z so‘zida davom etadi:
Biz o‘zimizga jamoa sifatida xos bo‘lgan narsalarni asrashimiz, biroq o‘zimizga xos bo‘lmagan, ammo bizga ham tegishli umuminsoniy narsalar borligini tan olishimiz kerak [...] Biz ildizlarimizni asrashimiz kerak. Bizning diniy ildizimiz chuqur, lekin shu bilan bir vaqtda o‘zimiz ham dunyoga ochiq bo‘lishimiz kerak[445].
An'anaviy sunniylikning boshqa din vakillari bilan birga yashash va moslashishga izn beradigan huquqiy va ilohiyotshunoslik imkoniyatlari juda ko‘p tarixiy sharoitlarda namoyon bo‘lgan. Son-sanoqsiz misollar orasidan Polsha va Litvadagi ko‘hna musulmon jamoalarini ajratib ko‘rsatish mumkin; ular atrofidagi katolik muhitga shunchalik singib ketdiki, musulmonlar orasidan Polshaning ikki nafar milliy qahramoni yetishib chiqdi. Ulardan biri Jaloliddin bo‘lib, u 1421 yili Tannenbergda Tevton ritsarlariga qarshi kurashda Buyuk Knyazni qo‘llab-quvvatladi. Ikkinchisi esa marshall Jozef Pilsudskiy (vaf. 1920 y.)dir. Uning vafotidan so‘ng Varshavadagi katta maydonlardan biri uning nomi bilan atala boshladi. Bu mintaqadagi islom o‘zini o‘rab turgan madaniyatga masjid me'morligi, parhez va yasan-tusan qilib kiyinish, diniy marosimlar chog‘ida polyak shovqinlaridan foydalanishda ko‘zga tashlanadigan keng miqyosdagi moslashish barobarida o‘z aqidalari va namoz o‘qishini saqlab qolayotganini isbot qilmoqda[446].
Xitoy musulmonlari ham u yerdagi sharoitga moslashish barobarida sharoitni ham o‘zlariga moslashirib olishda bundan kam bo‘lmagan. Buni Yunnanning yuan etnik guruhiga mansub hokimi Sayyidi Ajall (vaf. 1279 y.) misolida ham ko‘rish mumkin. O'zi musulmon bo‘lgan bu kishi viloyatda ilk konfutsiylar ibodatxonalarini qurishga buyruq beradi va Xitoy madaniyatini yoyishga mas'ul bo‘ladi. U imperatordan "Sadoqatli va rahmdil" unvonini olishga muvaffaq bo‘ladi[447]. Xitoyda samoviy dinlardan birining vorislari deb tan olingan hui musulmonlari sochini o‘rib yurgan va Konfutsiyni payg‘ambar ham deb hurmatlashgan. Ularning musulmonchilik amaliyotidan xushbo‘y Xitoy atirlari anqib turar edi, lekin, umuman olganda, dinning islom aqidalari muhofizlari tushungan umumiy talablarini bajarishda chetga og‘magan. Bu yerda ham, xuddi Polshadagi kabi yaxshi musulmonlar yaxshi fuqarolar ham bo‘lgan, ular o‘zlari yashagan jamiyatga yuksak darajada integratsiyalashuv barobarida assimilyatsiyaga yo‘l qo‘ymagan. Musulmonlarga xos bunday ijtimoiy integratsiya turli madaniyatlarda ro‘y bergan. U diniy Boshqa Vahshiy Pedro, Ivan Grozniy yoki manchjurlar timsolida ta'qib siyosatini yurgizgan paytlardagina barham topgan.
Musulmonlarning bunday mahalliylashuvi ularning o‘ziga xosligiga bo‘lgan ishonchi va birovni siqib chiqarishdan ko‘ra, shoxlarini qirqib, serhosil qiladigan hamda umumiy manfaat taqozosi bilan mahalliy o‘ziga xosliklar, mahalliy murosa yoki o‘sha joy aholisining musulmonchilikdan oldin paydo bo‘lgan deb taxmin qilinayotgan qonunlariga moslashish, yoki ularni o‘zlashtirishga imkon beradigan nozik yurisprudentsiya tufayli amalga oshadi[448]. Musulmon ilohiyotshunosligining asosiy aqidalari, ibodat shakllari va xususiy fiqhning fundamental sohalari bo‘yicha boshqa din vakillari bilan birga yashashni kafolatlash uchun kamdan-kam hollarda o‘zaro kelishuvga erishilmay qolgan. Shuning o‘ziyoq islomning universal din bo‘la olishi va mahalliy turmush tarzlarini rivojlantira olishi mumkinligini isbotlab beradi. Ayni hol to‘laqonli arablik sari tashlangan qadam bosqichi emas, aksincha, universallik va o‘ziga xoslikni muvozanatda tutib tura oladigan barqaror islomning mahalliy shakllaridir. Xalqona islom mohiyatan o‘tkinchi, xato yoki (ba'zi bir sharqshunos mutafakkirlar idée fixe - tinchlik bermaydigan g‘oya tiqishtirayotganiday, «Oliy islom» qoidalari odamlarga hech qanday erkka imkoniyat qoldirmaydi) dinning asosiy aqidalariga qarshi deb emas, ammo dinga xos bo‘lgan Allohning hamma narsadan ustunligini talqin qilish jarayonidagi teskari va cheklangan aqidani hamda Qur'onning ilohiy immanentlik xususidagi oyatlarining joylardagi sonsanoqsiz talqinlarini qo‘llab-quvvatlaydigan mahalliylashuv xususiyatlari majmui sifatida qaralishi mumkin. Ilohiy transtsendentlik[449]ka ummatlarning yo‘llari o‘zaro tutashuvi orqali erishiladi; ilohiy immanentlik esa doimiy va keskin nomuvofiqlik orqali tushuniladi. Masjid deyarli hamisha jomedir, ammo so‘fiylik birodarligi esa tekke, dargoh, yoki daotangdir, masjid (mehrobi) Makkaga qaratib quriladi, ammo biror avliyoning qabri ham darveshlar birodarligining mahalliy o‘ziga xosliklariga asoslangan faol yadrosi bo‘lishi mumkin. Me'yoriy islom, ya'ni bugungi kunda mavjud bo‘lgan eng ommaviy islom, odatda, o‘zaro munosabatlari barqaror bo‘lgan yuksak matn an'anasi va keng miqyosli quyi an'analarga ega. Lamin Sanneh va V.S.Naypol singari kuzatuvchilarning, islom mahalliy o‘ziga xosliklarga yetarli darajada moslasha olmaydi, aksincha, ularni (sayr qilib yuruvchi mahdudlik, yoki hatto «arab imperializmi» sifatida) asta-sekin yo‘qota boradi[450], deyishiga qaramasdan, antropologlar musulmonchilikning mahalliylashuv borasida ko‘p asrlar davom etishi mumkin bo‘lgan odatiy ehtiyotkorlik va o‘zaro bog‘liq jarayonlar orqali muvaffaqiyat qozonayotganini, biz harchand, haqiqiy jarayon faqat bir yo‘nalishda harakat qilishi mumkin, deb hisoblamaylik, ushbu muvaffaqiyat islomning mahalliy mohiyatga to‘la qo‘shilib ketishini anglatmasligini ta'kidlaydi. Masalan, Janubiy Hindistonda yashovchi bir etnologning fikrini olib ko‘raylik:
Bizning tadqiqotimiz islomning tarqalishi, xususan, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyoda tarqalishidagi mahalliy shart-sharoit va jug‘rofiyaga o‘zining asosiy printsiplariga zarar keltirmagan holda moslasha olishday xususiyati mavjudligini tasdiqlaydi. Bu - chekka joylardagi o‘zining asosiy printsiplariga xavf tug‘dirmaydigan mahalliy urf-odat va an'analarga imkon qadar moslashishdir. Bu - nafaqat Karikal yoki Tamil shtati, qolaversa, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyodagi islomning muvaffaqiyatini ta'minlab bergan sir bo‘lsa ajab emas[451].
Men islomning Britaniyada bundan buyon qanday ildiz otishi yo‘llarini ko‘rib chiqar ekanman, men al-vala' val-bara' mafkurasining bu yerda taraqqiy etishiga ishonolmasligimni aytmoqchiman; ehtiyotkor aksilislohotning ba'zi bir ko‘rinishlari uning davom etishiga va, shubhasiz, ozchilikni tashkil etuvchi jamoaning birlashgan va xushmuomala hayoti uchun sunniylik islomi resurslarining sharoitga moslashishiga kafolat berishi mumkin.
* * *
Nihoyat, endi asosiy mavzuga qaytamiz. Men hayotning islomiy shakllari o‘z markazidan ko‘ra, olis joylarda ko‘proq moslashuvchan ekanini va bu hol tarix nuqtai nazaridan mohiyatan kamroq liberal bo‘lgan madaniyatlarda mahalliylashuv imkoniyatini va o‘zaro rivojlanishni ta'minlab berganini ko‘rsatib o‘tgan edim. Agar madaniy qurilmalar tanish bo‘lsa, Britaniya va islom narratsiyalarining juda elastik ekani oydinlashadi. Ayniqsa, islom narratsiyasi hududiy o‘zgaliklarga juda moslashuvchan ekanini namoyish qildi. Islom Britaniya diniy manzarasida o‘z qobig‘iga o‘ralib, begonalashib qoladimi yoki muhitga integratsiyalashib ketadimi? Men ba'zi bir yuzaki moslashuvlar xususida biror fikr bildirishdan o‘zimni tiyib, islomning diniy e'tiqodning britaniyacha usuli bilan o‘zaro munosabatga kirishib keta olishiday teran masalaga e'tiborimni qaratmoqchiman.
Mushohada chog‘ida ilk bor ko‘zga tashlanadigan narsa islomning Britaniyadagi diniy narratsiyaning markazida turuvchi xristianlikka nisbatan qardosh din ekanidir. Ikkala din ham ayni bir somiy zamindan o‘sib chiqqan va o‘z aqidalarini ellinlardan meros qolgan tilda shakllantirgan. Foma Akvinskiy G'azzoliyning «Maqosid» asarini, xuddi «Vedalar» haqida mulohaza yuritganday, osongina o‘qishi mumkin edi. Xristianlikning islomga oid ilk tajribasi davrida ba'zi bir mutafakkirlar, garchi bir kishi yanglishgan bo‘lsa-da (masalan, damashqlik Avliyo Ioann[452]), yangi dinni xristianlikning bir shakli deb ham hisoblagan. Garchi o‘rta asrlardagi lotin xristianligi ham shu fikrda bo‘lsa-da, ikki an'ananing bir-biridan ilhomlanishini ko‘rgan ba'zi bir 20-asr olimlari islomni, isoshunoslik nuqtai nazaridan o‘z o‘rniga qo‘yilmagan xristianlik, deb ham baholashdi. Islom xususidagi keng qamrovli va ma'lumotlarga boy xristiancha mulohazalar muallifi Lyuis Massignon somiylar dunyosining boshqa yo‘l bilan erishib bo‘lmaydigan haqiqatini e'lon qilish uchun bu dinni mohiyatan qudratli, nozil bo‘lgan va xristianlikning bokira ayolning tug‘ishi, Isoning ramzga aylanishi singari sirlarini yashirin bir shaklda o‘z ichiga qamrab olgan ilohiy qo‘llanma deyishi bilan ulardan ham o‘tib ketadi[453]. Yaqinginada Hans Kung Tavrot mezonlaridan foydalanib, Muhammadning payg‘ambarligi qonuniy ekanini tasdiqladi. Islom, shuningdek, buddizm xristianlikka "tuzatishlar" sifatida muhim ahamiyat kasb etdi, degan fikr Hans Kungning ana shu tasdig‘ining bir qismidir[454]. Xuddi boshqalar kabi, uning ham inklyuziv qarashi amalda islomni xristianlikning ko‘rinmas cherkoviga tenglashtirib qo‘yadi.
Xristianlikning islomga nisbatan bunday qarashlari ikki an'ana bugungi kunda, garchi birbiridan keskin farq qilsa-da, hatto o‘rta asrlarda bo‘lganidan ham ko‘ra ko‘proq bir-biriga chatishib ketgan, bir-birini urug‘lantiradigan narratsiya bo‘lishi mumkin, degan fikrni nazarda tutadi. Bunday qarashlar, shuningdek, isoshunoslikni potentsial urug‘lantirish va konvergentsiyaning eng umidbaxsh nuqtasi deb hisoblaydi. Juda oz kishilargina Nisa qarorlari[455]ni dindorlar, musulmonlar yoki boshqalarning mayllariga moslash uchun tartibga keltirish kerak, deb hisoblaydi; biroq buning falsafiy va Tavrotga tanqidiy nuqtai nazardan yondashuvchi boshqa sabablari ham bor, Buyuk Britaniyadagi ko‘pchilik ilohiyotshunoslar, islom va xristianlik bir-birini oldingiga nisbatan kamroq tan oladigan bo‘lib qoldi, degan fikrda yakdildirlar. Bugungi kunda neo-ortodoksal (ba'zan bartcha[456], ba'zan esa "radikal ortodoksal") reaktsiya hammayoqqa tarqalib ketdi. Nisa ortodoksiya[457]sini birdan yo‘q qilib bo‘lmasligi ravshan. Biroq ushbu unitar[458] isoshunoslikning Britaniyaning tan olingan ilohiyotshunosligi sifatida mavjudligi islomning mahalliy aholi e'tiqod qiladigan dinlar spektrida o‘zini qay tarzda namoyon qilishi mumkinligini ko‘rsatib beradi. Britaniya diniy tarixining asosiy timsoli nazaretlik Isodir; mabodo Britaniya isoshunosligida unitar va pelagiylik[459]day ittifoqdosh soteriologiya (najotshunoslik) deb nomlanadigan muhit bo‘lsa, islomning o‘rni aniqroq va muammolardan xoliroq bo‘lishi mumkin bo‘ladi.
Britaniyaliklarning muqaddas narsalar xususidagi o‘ziga xos tushunchalarining asosiy manbasi nima bo‘lishi mumkin? Artur haqidagi rivoyatlar turkumi ana shu manba vazifasini bajarishga eng munosib nomzod bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Men endi ularni ilohiyotshunoslikning ulkan traektoriyasi uchun boshlanish nuqtasi deb hisoblashni istayman. U bugungi kunda Britaniyaning diniy tafakkurida unitar va pelagiylik tangligini keltirib chiqardi.
Biz ham Ketlin Reynega qo‘shilib britaniyaliklarning ushbu asosiy narratsiyasi ekstsentrik, ya'ni yagona markazga ega bo‘lmagan xristian narratsiyasi ekanini tasdiqlaymiz. Jomni izlash[460] katoliklarning yevxaristik[461] e'tiqodi va evrilishi oddiy majozi emas; aksincha, ham keltcha, ham platonik (sof ruhiy, hissiyot bilan bog‘liq bo‘lmagan) yo‘sindagi mistikadir. Afsonaning eng ko‘hna qatlamlarida ritsarlarni o‘zini qurbon qilish orqali emas, o‘z ichidagi ajdarhoning jilovini qo‘lga olish orqali intizomli bo‘lishday evrilishga chorlagan komil hukmdor hech qachon ortodoksal xristianlarning bitiklarini xushlamagan.
Bu britaniyaliklar tasavvurining ko‘hna qatlamiga tegishlidir. Men ishonamanki, biz har doim ushbu mamlakatning diniy amaliyotida, garchi kam sonli, unitar-pelagiycha bo‘lsada, ammo izchil bir chekkani egallashimiz mumkin. Masalan, Jon Milton (1608-1674) Artur mavzusida deyarli bir epik doston yozdi; garchi u o‘shaning o‘rniga "Yo‘qotilgan jannat" nomli epik dostonini bitgan bo‘lsa-da va doston ingliz kishisining xristian dini haqidagi eng buyuk bayonoti esa-da, shaklan cherkov belgilab bergan me'yorlarga bo‘ysunadi. Olimlar dostonning maqsadi va matniga keskin yotfikrlilikka eltuvchi vosita sifatida qarashadi. Milton o‘z hayoti davomida troitsa[462] va gunohni yuvishga qarshi bir xususiy risola ham yozadi; biz uning Ota Xudoning rahmatga asoslangan qudrati va Saxiy O'g‘il haqidagi rivoyat haqidagi bir qator mutaxassislarning asarlarini o‘qishini, uning najot haqidagi qarashlari paradigmasi haqidagi qat'iyatini aynan mana shu manzara orqali tushunishimiz mumkin[463]. Nabil Matar aytganiday, Miltonning nazarida "arablar Angliya uchun nafaqat harbiy sohadagi qahramonliklari, qolaversa, yaratuvchan tasavvuri bilan ham namuna bo‘la oladi"[464].
Platonik g‘oyalar hamrohligidagi o‘sha unitar-pelagiycha kayfiyat Britaniya ziyolilari sahnasiga Ibn Tufayl singari islom ulamolari chiqishi bilan yanada kuchayadi. Uning asarlarini ingliz tiliga Oksfordning arabshunos va lod[465]shunos professori Edvard Pokoke tarjima qilgan. Milton o‘zining "Kirish" asarida sarasenlarni "o‘z imperiyasini erkin madaniyatni o‘rganish va qurol kuchi bilan kengaytirdi"[466], deb maqtaydi.
Bunday sohil yetakchi diniy yozuvchilar va mistiklarni o‘ziga jalb etib kelgan hamda pelagiycha va platonik mavzularni faqat mustahkamlashi mumkin. Bunday mavzular Kembrijda mudarrislik qilgan Everard Digbi singari kishilarning qo‘lida o‘ziga xos qurol bo‘lib qoldi. E.Digbi "Theoria analytica" (1579) asarida inson tabiatining (Odam Atodan meros bo‘lib kelayotgan) gunohkorligini inkor etish va xaloskor tabiiy bilimning imkoniyatlari mavjudligini isbot qilish uchun platonik manbalardan foydalanadi. Digbi bilan Kembrijda birga ishlagan zamondoshi, "Ledi Margaret"[467]ning ilohiyotshunoslik bo‘yicha professori va "yangi pelagiylar" himoyachisi Piter Baro (vaf.1596)ning xudo faqat gunohlarni yuvish orqali najot bermagani xususidagi qat'iyatidan hafsalasi pir bo‘ladi. Do‘sti Antonio del Korro (vaf.1591 y.) ning "Xudoning ishlari jadvali" asarida
"Troitsa xususidagi [...] ma'nodor sukunat"ning ko‘rsatib berilishidan ilhomlangan Baro:
Tavrotdagi gunohdan forig‘ bo‘lish xudoning axloq to‘g‘risidagi qonuni dekalog, ya'ni dinning 10 ta amriga rioya etilganini bildirgan, deb iddao qiladi. Baro Lyuter, Kalvin va endilikda Chedertondan farqli o‘laroq, qonun va Injilga qarshi emas, aksincha, ularni o‘zaro birlashtirish yo‘lidan borgan ko‘rinadi. E'tiqod tufayli gunohdan forig‘ bo‘lish xudoni va boshqalarni chin dildan sevishga tenglashtiriladi. Bu esankiratib qo‘yuvchi e'tirof edi[468].
Arab falsafasi oldida qarzdor bo‘lgan Fichino va Piko della Mirandola singari italyan platonchilarilaridan o‘zlashtirilgan Yelizavet asrining keyingi davri Avgustinning Yevropada deyarli noyob hodisa bo‘lgan Tavrotdan tashvishga tushish va, shuningdek, Yevropaning boshqa mamlakatlaridan ko‘ra Angliyada unib-o‘sishi uchun qulay zamin bo‘lgan unitarianizm[469]ning ilk harakatlari bo‘lmish rahmat borasidagi fikriga qarshi keskin norozilikning guvohi bo‘ldi.
Platoncha va arabcha falsafiy tushunchalarning o‘zaro yaqinlashuvi Platon falsafasidan qattiq ta'sirlanib, ilohiyot bilan bog‘liq bo‘lmagan jihatlarda esa yotfikrlilik sifatida ildiz otdi, ba'zi o‘rinlarda islom uchun zarur boshpana vazifasini o‘tagan xayrixohlik u bilan chatishib ketdi. Islomning G'arbdagi ilk va muhim himoyachisi Henri Stabbe edi. U 1676 yili qazo qilgan Jeyms I.Stabbening shaxsiy shifokori va Britaniyadagi ilk maktab bo‘lmish Vestminsterning talabasi edi. H.Stabbe Vestminster maktabining o‘quv dasturiga arab tilini kiritadi, u Pokokening do‘sti edi. H.Stabbe «Islomning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti, Muhammadning hayoti, uning dinini xristianlar tuhmatlaridan xalos etish hisoboti»[470] deb nomlangan kitob yozib qoldiradi. Quyida uning prozasidan bir namuna keltiramiz:
Bir tarafdan erkaklarning e'tiqodini ular tushunishi qiyin bo‘lgan, sabab va sog‘lom fikrga to‘g‘ri kelmaydigan bir qator teran tushunchalarga ishonish zarurati bilan
bulg‘amaydigan; ikkinchi tarafdan esa ularni ko‘plab bema'ni, qimmat va irim-sirimga asoslangan marosimlar bilan band qilmaydigan, boz ustiga, erkaklarni o‘zlarining Alloh va Inson oldidagi burchi chegarasida tutib turish usuli bo‘lgan Diniy Ibodatni xursandchilik bilan ado etish - islom dinida amal qilinishi kerak bo‘lgan narsalar mana shulardir[471].
Ushbu asarning yashirin tarzda qo‘ldan-qo‘lga o‘tgan qo‘lyozmalari yotfikrlilikning so‘nggi shakllariga ta'sir ham ko‘rsatganday bo‘ldi. Unitarianizm (Troitsani tan olmaslik)ning munozarachisi Jon Toland Stabbening matnini o‘qigandan so‘ng "musulmon xristiani" degan iborani qo‘llagan bo‘lsa ajab emas[472]; ayni paytda uchtadan kam bo‘lmagan qo‘lyozma muhtaram ruhoniy Jon Disneyning shaxsiy kutubxonasiga kelib tushadi. U 18-asrning oxirlarida omma ko‘z o‘ngida unitarianizmni qabul qilish bilan cherkov a'yonlarini vahimaga solib qo‘yadi[473].
Stabbening asarida Islom paradigmatik Boshqa emas, aksincha, inglizlarning tabiatiga mos bo‘lgan din sifatida tavsiflanadi. Stabbe irim-sirimchi emas, ma'naviydir. U soddalikni, ya'ni katolitsizmning nazokat bilan ishlangan tosh metaforalari va Charlzning boshni aylantirar darajadagi yuksak anglikan e'tiqodidan ko‘ra, masjidning toza va bo‘mbo‘sh devorini afzal biladi[474]. Uni murakkab dogmalar qiziqtirmaydi[475]. U pragmatik axloqni qadrlaydi. Bu uning ko‘pxotinlilikni unitarianizmga xos tarzda himoya qilishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning o‘ta "inglizcha" halol o‘yin tushunchasiga ham zid keladigan bilvosita azoblanish g‘oyalariga vaqti yo‘q. Stabbening mulohaza va muhabbat orqali najot topish xususidagi qat'iyati zamondoshi bo‘lgan Jorj Herbertning qarashlariga yaqindir. Ba'zi bir o‘quvchilar J.Herbertning "Muhabbat meni qutladi" deb atalgan yirik poemasida "o‘rta asrlardagi islom metafizik she'riyati bilan yaqinlik borligini his qilishi mumkin"[476].
19-asrning boshlarida Villiam Bleyk Artur merosidan, Kembrij platonchilaridan va Jekob Boehmning ingliz sharhlovchilaridan va Svedenborgni tanqidiy o‘qishdan ruhlangan kishi sifatida "pelagiylik-platoncha" yo‘nalishni davom ettirdi. Xuddi Milton singari Bleyk ham ingliz millatini o‘zining "Payg‘ambar kitoblari" asarida ma'naviyat sohasidagi mulohazalariga mavzu sifatida olishga harakat qilar edi. "Uxlayotgan qirol" iborasini qayta tiklagan Bleyk "Albionning uyqusi"dan shikoyat qiladi va vatandoshlarini o‘zlarini Urizen - xristian devidan emas, aksincha, yangi ilm-fanning mexanistik dunyoqarashi bo‘lgan "keksa jaholat"dan xalos etishiga da'vat qiladi. Uning fikricha, bu dunyoqarash odamlarni deterministik, ma'naviyatni qashshoqlashtiruvchi va, binobarin, tenglik va mashinalarni vahshiylashtiruvchi to‘r qopqonga tushiradi. U umid qilib bunday deydi: