Xvii-xix asrlardagi ijtimoiy siyosiy ahvol

ABULG`OZI BAHODIRXON ASARLARINING TIL VA USLUBI

XVII-XIX asrlarda yaratilgan asarlarda ikki xil tendentsiya mavjud edi. Birinchi tendentsiya Shundan iboratki, unda Alisher Navoiy ijodiga ergashish tufayli badiiy asarlarda ko`tarinki uslub saqlangan edi. To`g`ri, bunday uslubda og`zaki nutq yoki jonli so`zlaShuv tili elementlari ham keng qo`llangan. Ikkinchi tendentsiyada esa tarixiy, ta`limiy asarlar tilida dialektlarning adabiy tilga bo`lgan ta`siri yanada kuchaygan. Shu jihatdan Abulg`ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» va «SHajarai tarokima» asarlarining tili xarakterlidir.

«Shajarai tarokima» asari turkman xalqi tarixiga bag`ishlangan. Unda afsonalar ham ko`p o`rinni egallagan.

   «Shajarai turk» asarida yoritilgan ma`lumot uchta tematikaga bo`linadi:

 1. Diniy xarakterdagi Odam ato haqidagi afsonalar.

 2. O`g`uz-turkmanlarning O`g`uz haqidagi ma`lumotlari.

                 3. Real asosga ega bo`lgan, lekin afsonaviy tarzda etib kelgan voqealar.

Abulg`ozi Baxodirxon asarlari tilida adabiy tilning soddalashtirilgani ko`rinadi. Buning o`ziga yarasha sababi bor. Tarix asarlarini yozgan, ayniqsa, hukmdor oiladan chikqan, mualliflar feodalizmni mangu tuzum deb, xalqli hukmdorlarga itoat ettirish uchun asarni xalq tuShunadigan tilda yozishga harakat qilar edilar. Shuning uchun ham Abulg`ozi o`zining tarix asarlari boshqa tarixlardan farqli ekanini ta`kidlab, quyidagilarni yozadi: «Barcha bilingki, bizdin burun turkiy tarix aytqanlar arabiy lug`atlarni qoshib tururlar va turkiyni ham saj` qilib tururlar. Uzlarining hunarlari va ustazlarini xalqqa ma`lum qilmaq uchun. Biz munlarning hech kaysisini qilmaduq, aning uchunkim, bu kitobni o`qug`uchi va tinglag`uchi, albatta, turk bolg`usi turur: bas, turklarga turkona aytmak kerak, to ularning barchasi fahm qilg`aylar». «Shajarai tarokima»dan olingan bu fikrni «SHajarai turk» dan olingan quyidagi parcha yana ham oydinlashtiradi: «Hamma ulug`lar, ham oddiy kishilar tuShunsun teb, men bu tarixni turkiy tili bila aytdim. Turkiyni ham andoq aytubmenkim, besh yashar o`g`lon ham tuShunur. Tushunush oson bo`lsun teb, men Chig`atoy turkisindin, forsicha va arabchadin bir dona ham so`z qo`shmadim «.

Haqiqatan ham, Abulg`ozi asarlarining tilini kuzatar ekanmiz, unda san`atkorlarcha badiiy qayta ishlangan xalq so`zlaShuv tilining namunasini ko`ramiz. Asarda arabcha so`zlarga nisbatan turkiy so`zlar ko`p o`rinni egallagan. Unda ulkәn, bitmәk,  ulus,  yalavach (payg`ambar),  tilmәch,  ushaq (mayda)  charlamaq,  kөrklүk,  kent, boluk (bo`lim) kabi turkiy so`zlar qo`llangan.

Asarlar fonetikasida quyidagilar ko`zga tashlanadi:

So`z boshidagi d -t ga o`tadi: degәn-tegәn, deb-teb, dedik-teduk.

Ba`zi o`rinlarda so`z boshida y-j ga o`tadi : yov-jav, yo`l-jo`l

(Xorazmda jamlovchi o`g`uz shevalari mavjud bo`lganligi).

-q, -k undoshi bilan tugagan 2 bo`g`inli so`zlarga egalik affiksi qo`shilganda g ulardagi q tovushi g ga o`tmaydi:

Ayaqi agrib yatur. eshiki yapiq.

Asarlar morfologiyasida esa tubandagi xususiyatlar ko`zga tashlanadi: -chi so`z yasovchiga nisbatan -ji varianti ko`p qo`llangan: elchi, tevaji.

Sonning tartib son turi - lanchi affiksi bilan xosil qilingan: beshlәnchi, etilәnchi, tuquzlanchi.

Kelishik formalarining barchasi qo`llanishda bo`lgan.

Xarakterli xususiyat Shundaki, tuShum kelishigining -n/in//in affiksi bilan xosil qilingan formasi ham qayd qilinadi: kochlarin (xotinlarini) va kelinlәrin chaqirib.., Ma`lumki, bunday qo`llanish asosan poeziya janriga xosdir.

III shaxs kishilik olmosh an, ular  alar tarzida qo`llangan.

Buyruq-istak maylining 1 shaxs ko`pligi -aliң//ali

Affiksi bilan xosil qilingan. emdi shah; Malikni aytaling. Uurtni buzali tesalar.

Shunday qilib, Abulg`ozi asarlarida adabiy til so`zlaShuv tilini yaqinlashtirishga harakat qildi va uning asari adabiy tilda xalq tili elementlarining mustahkamlanishi uchun munosib hissa bo`lib qo`shildi.