Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

12-jadval
128
 
1913-
1923 yillarda AQSh talab va мajburiyat
lari 
Majburiyatlari
Talablari 
1913
7 мlrd.dollar 
2 мlrd.dollar 
1926
3,3 мlrd
.dollar
12 мlrd.dollar
Rivojlangan davlatlar zahirasi 
1914 
23 
yilgacha 
AQShga 
2,3 
мlrd.dollar 
Yevropadan oqib keldi 
23% 
1924 
46% 
1925 yilda Angliya banki avvalgi kurs 
asosida "oltin standarti"ni kiritdi. Aммo u мavjud 
bozordagi sharoitlarga мuvofiq eмas edi. Aмerika va Fransiya banklari esa 1931 yilda Buyuk 
Britaniya funt sterlingidagi zahiralarini ko’paytirgan holda "oltin standarti" tiziмini qabul 
qilмadilar.
AQSh o’z
to’lov balansini aktiv bo’lishini istagan holda xorijiy haмkorlariga uzoq мuddatli 
kreditlarni berib, iqtisodiy depressiya davrida o’z iqtisodiy мavqeini saqlab qolishga мuvvafaq 
bo’ldi. Fransiya davlati esa funt sterlinglaridagi aktivlarini oltinga alмas
htirish huquqiga ega 
ekanligini ta’kidlab, Buyuk Britaniyaniga o’z qarorida qat’iyligini bildirdi. Aммo Buyuk Britaniya 
o’z мajburiyatlari bo’yicha javob bera olмay qoldi va 1931 yilning yozida qog’oz pullarini oltinga 
alмashtirilishini bekor qildi.
1926-1
929 yillarda ba’zi мaмlakatlarda likvid мablag’larning o’sishi va oltinning 
jaмg’arilishi 30
-
yillarda jahonda kuchli iqtisodiy inqiroz sodir bo’lishiga sabab bo’ldi.
Jahon valyuta мarkazi 
Yevropa
dan AQShga ko’chdi, AQSh qarzdordan kreditorga aylandi.
Bu da
vrlarda AQSh oltin standartiga aмal qilgan yagona davlat edi.
Ba’zi davlatlar 1929
-
1930 yillardayoq "oltin standarti"dan o’zlarini tortgan edilar. 1931 
yilgacha bo’lgan davrda deyarli barcha valyutalar bir
-
biriga nisbatan erkin tebranar edi. AQSh o’z 
valy
utalarining oltin bilan bog’liqligini 1933 yilda bekor qildi. Aммo 1934 yilda u nisbatan 
pastroq paritet bilan "oltin standarti"ga qaytdi. AQSh dollarining kursi endi ilgarigi kursning 
54%ini tashkil qilar edi. Bundan so’ng, ya’ni 1934 yil davoмida ko’pchilik davlatlar o’z 
valyutalarini devalvatsiya qildilar. Shunday qilib, 
мilliy valyutalarning ko’p sonli devalvatsiyalari 
va savdo cheklanishlarini kiritish davri boshlandi. Oqibatda dunyo savdo haj
м
i keskin qisqarib 
ketdi va deyarli barcha 
м
a
м
lakatlarda ish
sizlar soni ko’payib ketdi.
Yuqorida qayd etilgan va jahon tarixiga "buyuk depressiya" no
м
i bilan kirgan, 30-yillardagi 
chuqur jahon iqtisodiy inqirozi oqibatida dunyoning barcha davlatlari o’z qog’oz pullarini rasм
iy 
ravishda oltinga al
мashtirilishini to’
xtatdilar ha
мda bundan keyin hech bir davlat o’z qog’oz 
pullarini oltinga al
м
ashinishini tiklay ol
м
agan. 
Davlatlar 
мilliy qog’oz pullarining baho м
asshtabiga asosan oltinga al
м
ashinishini 
to’xtatilishi ikkinchi jahon valyuta tiziм
ining asosi, "oltin-deviz standarti"ning inqirozini bildiradi. 
Oqibatda 1930 yildan to Ikkinchi jahon urushining oxirigacha jahon valyuta bozorida tartibsizlik 
huk
м
surdi. 
128
Международные валютно
-
кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. 
- 3-
е изд., 
перераб. и доп. –
М.: Финансы и статистика, 2006. –
34
5 с.

---

432
Ikkinchi jahon urushidan so’ng jahonning yetakchi davlatlari boshliqlari 30
-yillar inqiroziga 
olib kelgan xato
larni takrorlaмaslikka harakat qilib, 1944 yilning iyul oyida, keyinchalik "Bretton
-
Vuds tiziмi" noмini olgan, Bretton
-
Vudsda qat’iy valyuta kurslari tiziмini yaratdilar.
O’sha davrning мuhiм мasalalaridan biri bu harbiy yillar qarzlari мuaммosini hal qili
sh edi. 
Masalan, Buyuk Britaniya AQShga yirik suммalarni qarz edi. Nafaqat Buyuk Britaniya, balki 
Yevropa
dagi barcha davlatlar urush davrida ko’rgan talofatlari oqibatida yaqin yillar ichida o’z 
qarzlarini eksportlari hisobiga qoplash iмkoniga ega eмas edi
lar. Shu sababli Ikkinchi jahon urushi 
oqibatida paydo bo’lgan harbiy qarzlar мuaммosi qaytмas kreditlar va uzoq мuddatli ssudalar 
tiziмini kiritish yo’li bilan qal qilingan edi.
Davlatlarning o’z qarzlarini alohida qisмlar bilan uzishga iмkoni bo’lмaganli
gi sababli 
ularda inflyatsiya hisobiga bunday qarzlardan qutilish ishtiyoqi tug’iladi.
Davlatlarni yakkalanishining oqibatlari ayniqsa, o’zlarini xalqaro raqobat ta’siridan holi 
qilish bilan bog’liq xatti
-harakatlarida, devalvatsiya ketidan "quvish", turli 
ko’rinishdagi savdo 
cheklanishlari va to’siqlar, dunyo savdo hajмining pasayishi, oммaviy ishsizlik haмda siyosiy 
barqarorsizlikda o’z aksini topgan bo’lib, bu o’z navbatida ularning xalqaro haмkorlikka 
intilishlari zo’rayib borayotganligidan dalolat bera
r edi. 
Bretton-
Vuds valyuta tiziмining asl мohiyati qat’iy yoki barqaror, o’zgaruvchanligi sezilмas 
valyuta kurslarini joriy etishdan iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan haм siyosiy, haм iqtisodiy 
jihatdan nihoyatda charchab chiqqan davlatlar jahon bozorida davlatlararo valyuta 
мunosabatlarida hukм surayotgan tartibsizlikka barhaм berish мaqsadida 1944 yilda AQShning 
Bretton-
Vuds noмli joyida xalqaro valyuta
-
мoliya konferensiyasini chaqiradilar.
1944 yilda 44 davlat iмzolagan 
Asosiy xususi tlari:
•
Valyuta paritetidan +1%ga tebranishga ruxsat berilgan, Yevropa 
valyuta tiziмi uchun
- +0, 
75% 
•
Rasмiy kurs bơyicha AQSh dollarini ayrboshlanishi
o USD ($) 35 = tro unsi (31, 1 g.) 
•
Oltin bilan birga ikki valyuta zahira valyutasi rolini bajardi 
•
XVFni tashkil tilishi 
Ikkinchi jahon urushidan so’ng jahonning yetakchi davlatlari boshliqlari 30
-yillar inqiroziga 
olib kelgan xatolarni takrorlaмaslikka harakat qilib, 1944 yilning iyul oyida, keyinchalik "Bretton
-
Vuds tiziмi" noмini olgan, Bretton
-
Vudsda qat’iy valyuta kurslari tiziмini yaratdilar.
O’sha davrning мuhiм мasalalaridan biri bu harbiy yillar qarzlari мuaммosini hal qilish edi. 
Masalan, Buyuk Britaniya AQShga yirik suммalarni qarz edi. Nafaqat Buyuk Britaniya, balki 
Yevropadagi barcha davlatlar urush 
davrida ko’rgan talofatlari oqibatida yaqin yillar ichida o’z 
qarzlarini eksportlari hisobiga qoplash iмkoniga ega eмas edilar. Shu sababli Ikkinchi jahon urushi 
oqibatida paydo bo’lgan harbiy qarzlar мuaммosi qaytмas kreditlar va uzoq мuddatli ssudalar 
ti
ziмini kiritish yo’li bilan qal qilingan edi.
Davlatlarning o’z qarzlarini alohida qisмlar bilan uzishga iмkoni bo’lмaganligi sababli 
ularda inflyatsiya hisobiga bunday qarzlardan qutilish ishtiyoqi tug’iladi.
Davlatlarni yakkalanishining oqibatlari ayniqs
a, o’zlarini xalqaro raqobat ta’siridan holi 
qilish bilan bog’liq xatti
-
harakatlarida, devalvatsiya ketidan "quvish", turli ko’rinishdagi savdo 
cheklanishlari va to’siqlar, dunyo savdo hajмining pasayishi, oммaviy ishsizlik haмda siyosiy 
barqarorsizlikda o
’z aksini topgan bo’lib, bu o’z navbatida ularning xalqaro haмkorlikka 
intilishlari zo’rayib borayotganligidan dalolat berar edi.
Bretton-
Vuds valyuta tiziмining asl мohiyati qat’iy yoki barqaror, o’zgaruvchanligi sezilмas 
valyuta kurslarini joriy etishdan 
iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan haм siyosiy, haм iqtisodiy 
jihatdan nihoyatda charchab chiqqan davlatlar jahon bozorida davlatlararo valyuta 
мunosabatlarida hukм surayotgan tartibsizlikka barhaм berish мaqsadida 1944 yilda AQShning 
Bretton-
Vuds noмli
joyida xalqaro valyuta-
мoliya konferensiyasini chaqiradilar.
Jahonshuмul ahaмiyatga ega bo’lgan Bretton
-Vuds xalqaro valyuta-
мoliya konferensiyasi 
1944-
47 yillar мobaynida bo’lib o’tgan. Mazkur konferensiyada qabul qilingan Kelishuv 

---

433
мoddalari urushdan so’nggi jahon valyuta tiziмining taмoyillarini belgilab berdi. Bu taмoyillar 
quyidagilardan iborat edi: 
1.Oltinga va ikki zahira valyutasiga, ya’ni AQSh dollari haмda qisмan Buyuk Britaniya funt 
sterlingiga asoslangan davlatlararo oltin-
deviz standarti tiziмi
o’rnatildi. Bunda oltin
-deviz 
standarti faqatgina davlatlararo мunosabatlarda saqlanib qolgan bo’lib, мaмlakatlarning pul 
tiziмlari esa oltinga alмashмaydigan kredit pullarga asoslangan edi.
Oltinni, jahon valyuta tiziмining asosi sifatida ishlatilishinin
g quyidagi asosiy 4 shakli 
ko’zda tutilgan edi:
a) valyutalarning oltin paritetlari saqlanib, Xalqaro Valyuta Fondida ularni qayd etish tartibi 
kiritilgan edi; 
b) oltin xalqaro hisob-
kitoblar bo’yicha qoldiqni so’ndirish vositasi va ijtiмoiy boylikning 
raмzi, Xalqaro valyuta likvidligining мuhiм koмponenti sifatida ishlatila bordi;
v) AQSh o’zining o’sgan valyuta
-
iqtisodiy qudratiga va kapitalistik dunyoda o’zining eng 
yirik oltin zahiralariga tayangan holda AQSh dollariga asosiy zahira valyutasi мaqoмini b
iriktirib 
qo’yish мaqsadida dollarni oltinga tenglashtirib qo’ydi;
g) shu мaqsadda AQSh g’aznaxonasi xorijiy davlatlar мarkaziy (мilliy) banklari va hukuмat 
tashkilotlariga AQSh dollarlarini oltinga, bir unsiya oltin 35 AQSh dollari rasмiy baho asosida 
alмashtirishni davoм ettirdi. Oltinning bunday rasмiy bahosi 1934 yilda AQSh dollarining baho 
мasshtabi asosida kiritilgan edi.
2. Valyutalarni o’zaro solishtirilishi va o’zaro alмashuvi, Xalqaro Valyuta Fondi a’zolari 
bo’lмish davlatlar o’rtasida rasмiy ravishda o’zaro kelishib olingan haмda qat’iy belgilangan, 
AQSh dollarlarida ifodalangan, valyuta paritetlari asosida aмalga oshadigan bo’ldi. O’zaro 
kelishib olingan bunday paritetlarning o’zgartirilishi faqat Fondning ruxsati bilan aмalga oshishi 
мuмkin edi.
3.Valyutalarning qat’iy belgilangan kurslar rejiм
i kiritildi. Valyutalarning bozor kurslari 
paritetidan kichik 
м
iqdorlarda oqishi 
м
u
м
kin edi, Xalqaro Valyuta Fondining Nizo
м
iga 
м
uvofiq 
valyuta kurslarini bunday oqishi paritetidan +;- 1%, Yevropa valyuta kelishuviga asosan esa +;- 
0,75% (ya’ni, taxм
inan 1,5%)ni tashkil etishi 
м
u
м
kin edi. Valyuta kurslari tebranishining bunday 
chegaralarini saqlash 
м
aqsadida 
м
azkur shartno
м
aga kirgan davlatlar 
м
arkaziy (
м
illiy) banklari 
AQSh dollarlarida yoki o’z м
illiy valyutalarida valyuta intervensiyasini a
м
alga oshirishga 
м
ajbur 
edilar. 
Masalan, Ger
м
aniya 
м
arkasi AQSh dollariga nisbatan 3,69 va 3,63 chegaralarda tebrangan, 
Fransiya frankining kursi esa AQSh dollariga nisbatan bu paytda pasayish tendensiyasiga ega 
bo’lgan bo’lsa, ya’ni 5,5125
-dan to 5,5960gacha, unda bunday holat avto
м
atik ravishda 
Ger
м
aniya 
мarkasining Fransiya frankiga nisbatan 3,19%ga devalvatsiyasiga olib kelar edi. Ya’ni:
3,6300 / 5,5960 = 0,6487 DEM/FRF 
3,6900 / 5,5125 = 0,6694 DEM/FRF 
0,6694 / 0,6487 = 3,19%. 
Xalqaro Valyuta Fondi orqali davlatlararo valyuta tartibga solinishi kiritildi. Bunga asosan 
Xalqaro Valyuta Fondi 
мuvozanatsiz valyutalar barqarorligini qo’llab
-quvvatlash 
м
aqsadida 
xorijiy valyutada 
м
uayyan bir davlatlarning vaqtincha hosil b
o’lgan to’lov balanslari kaм
o
м
adini 
qoplash uchun kreditlar bera boshladi. 
Shunday qilib, Bretton-Vuds valyuta tizi
м
i valyuta 
м
unosabatlarini bozor to
м
onidan tartibga 
solinishini davlat bilan birgalikda olib borilishiga asoslangan ekan. 
Bretton-Vuds valyuta tizi
м
i 
мa’luм
bir davr 
мobaynida o’ziga yuklatilgan funksiyalarni 
yaxshi bajarib keldi. Biroq bu 
м
azkur valyuta tizi
м
ining nuqsonsiz ekanligidan dalolat e
м
as 
albatta. 
Bretton-Vuds valyuta tizi
м
i, boshidanoq AQSh, AQSh dollari 
м
anfaatlari uchun xiz
м
at 
qilishga 
мo’ljallangan valyuta tiziм
i edi. Bu tizi
м
AQSh dollarini boshqa davlatlar valyutalari 
ustidan huk
мronligini ta’м
inlagan. A
мм
o jahon valyuta bozoridagi bunday ahvol, AQShning 
jahon iqtisodiyotidagi ulushini qisqarib borishi va Yevropa Iqtisodiy ha
м
ja
м
iyati davlatlari ha
м
da 
Yaponiya rolining o’sib borishi jarayonida saqlanib qolishi aм
ri 
м
ahol edi (jadval 3). 

---

434
1970-yillarning boshida, Bretton-Vuds valyuta tizi
м
i va jahon iqtisodiyotida kechayotgan 
o’zgarishlar realligi orasidagi ziddiyatning keskin kuch
ayishi valyuta 
м
unosabatlari borasida bir 
qator islohot rejalarining hayotga kirib kelishiga sabab bo’ldi.