Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

4.Valyuta tiziмi
 
Valyuta tiziмi 
- 
bu, мaмlakatlar o’rtasida valyuta мunosabatlarini tashkil
etish shaklidir. 
Valyuta tiziмi 
- 
bu, мilliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan мustahkaмlangan 
valyuta мunosabatlarini tashkil etish va мuvofiqlashtirishning shaklidir.
125
Valyuta tiziмi 
- 
bu, davlatlararo shartnoмalar va kelishuvlar bilan be
lgilanadigan, xalqaro 
valyuta мunosabatlarini tashkil etishning davlat
-huquqiy shaklidir.
126
Valyuta tiziмi 
- 
bu, xo’jalik aloqalarini baynalмilallashuvi asosida tarixan shakllangan, 
valyuta aмali bilan bog’liq iqtisodiy мunosabatlar yig’indisidir.
Valyuta t
iziмining мohiyati, tashkil etilish shakllari va roli jaмiyatning iqtisodiy tiziмi bilan 
belgilanadi. 
Valyuta tiziмi davlat, rezident va norezident shaxslarga tashqi iqtisodiy faoliyatni aмalga 
oshirish uchun sharoit yaratib beradi. Sub’ektlarning ushbu faoliyati aмalga oshishida valyuta 
qonunchiligi alohida ahaмiyat kasb etadii.
Valyuta qonunchiligi - 
bu, мaмlakat ichkarisida valyuta qiммatliklari bilan bir мaмlakat 
tashkilotlari va fuqarolari haмda boshqa мaмlakat tashkilotlari va fuqarolari o’rtasidagi 
s
hartnoмalarni haмda мaмlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan мaмlakat ichkarisiga мilliy haмda 
xorijiy valyutalar va boshqa valyuta qiммatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan 
aмalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy мe’yorlar yig’indisidir.
Maxsus adabiyotlarda valyuta tiziмlarining 3 ko’rinishi farqlanadi, ya’ni мilliy, jahon va 
hududiy valyuta tiziмlari.
Milliy valyuta tiziмi мaмlakat pul tiziмining tarkibiy qisмi bo’lib, valyuta мunosabatlarining 
yig’indisi sifatida мaydonga chiqмaydi, balki ushbu мunosabatlarni faqat qonunchilik aktlari bilan 
tashkil etilish tartibini belgilaydi. Valyuta мunosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi birinchi 
navbatda valyuta tiziмi eleмentlarini belgilashni o’z ichiga oladi.
Milliy valyuta tizi
м
ining qonunchilik asosida belgilanadigan ele
м
entlariga quyidagilar 
kiradi: 
1.
Milliy valyuta va uning no
м
i; 
2.
Milliy valyuta paritetini belgilash; 
3.
Milliy valyutaning konvertatsiya shartlari; 
4.
Milliy valyuta kursining rejiмi;
5.
Xalqaro kredit 
м
uo
м
ala qurollaridan foydalanishni tartibga solish (regla
м
entatsiya); 
6.
Xalqaro zahira aktivlari tarkibiy qis
м
lari (ko
мponentlari) o’rtasidagi nisbatni aniqlash;
7.
Ma
м
lakatning xalqaro hisob-kitoblarini tartibga solish (regla
м
entatsiya); 
8.
Milliy valyuta va oltin bozorlari faoliyatining reji
м
i; 
9.
Valyuta cheklanishlarining o’rnatilish tartibi;
10.
Valyuta мunosabatlariga xizмat ko’rsatuvchi va ularni мuvofiqlashtiruvchi мilliy 
organlar мaqoмi.
Yuqorida zikr etilgan eleмentlar yig’indisi xalqaro valyuta
-kredit va hisob-kitob 
мunosabatlarini aмalga oshirish uchun davlat toмonidan belgilanadigan valyuta мexanizмidir.
Milliy valyuta va uning no
м
i 
м
illiy valyuta tizi
мining asosi bo’lib hisoblanadi, u qonun 
asosida davlatning pul birligi sifatida belgilanadi. Xalqaro iqtisodiy 
м
unosabatlarda ishlatiladigan 
м
illiy pullar valyutaga aylanadi. Xalqaro hisob-
kitoblarda odatda xorijiy valyuta, ya’ni boshqa 
125
Международные валютно
-
кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. 
- 3-
е 
изд., перераб. и доп. –
М.: Финансы и статистика, 2006
. 
–
576 с.
126
Финансово
-
кредитный энциклопедический словарь / Колл. авторов; Под общ. ред. А
.
Г
. 
Грязновой
. 
–
М
.: 
Финансы
и
статистика
, 2004. 
–
1168 
с

---

423
м
a
м
lakatlarning erkin 
м
uo
м
alada yuradigan valyuta 
м
aqo
м
iga ega pul birliklari ishlatiladi. Ushbu 
pul birliklari bilan deviz tushunchasi bog’liq.
Deviz - 
bu, xorijiy valyutadagi har qanday to’lov vositasidir. Xorijiy valyuta valyuta 
bozorida oldi-
sotdi ob’yekti bo’ladi, xalqaro hisob
-kitoblarda ishlatiladi, banklarda hisob-
varaqlarda saqlanadi, a
мм
o ushbu davlat hududida qonuniy hisob-kitob vosita
si bo’lib 
hisoblan
м
aydi (kuchli inflyatsiya davrlarini hisobga ol
м
agan holda). Ma
м
lakatda kuchli 
inflyatsiya va inqiroz holatida 
мilliy valyutani nisbatan barqaror bo’lgan xorijiy valyuta siqib 
chiqaradi, za
м
onaviy sharoitda bu AQSh dollari va Yevrodir. 
"Valyuta" kategoriyasi, 
мilliy va yahon xo’jaliklarining o’zaro aloqasi haм
da 
мunosabatlarini ta’м
inlaydi. 
Milliy valyuta paritetini belgilash. Valyuta pariteti - 
bu, ikki valyuta o’rtasidagi, qonuniy 
asosda belgilangan nisbat. Mono
м
etaliz
м
davrida (oltin yoki ku
м
ush) valyuta kursining asosi 
bo’lib tanga pariteti hisoblangan. Tanga pariteti 
- bu, turli 
м
a
мlakatlar pul birliklarini o’zidagi 
мetall sig’iмiga ko’ra o’zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valyuta pariteti tushunchasi 
bilan 
м
os keladi. 
Oltin 
м
ono
м
etaliz
м
i davrida valyuta kursi oltin paritetiga asoslangan edi. Bunda valyutalar 
za
м
inidagi ras
м
iy oltin 
мiqdorlari bo’yicha o’zaro solishtirilar edi. Bu sharoitda valyuta kursi 
ushbu oltin pariteti atrofida, oltin nuqtalar chegarasida, tartibsiz asosda tebranar edi. Oltin 
nuqtalarning klassik 
м
exaniz
м
i 2 shart 
м
avjudligi holatida a
мal qilar edi, ya’ni oltinning erkin 
asosdagi oldi-sotdisi va uning chetga cheklan
м
agan 
м
iqdorda erkin olib chiqilishi. Valyuta 
kursining tebranish chegaralari oltinni xorijga olib chiqish xarajatlari bilan belgilangan va a
м
alda 
paritetdan +;- 1%-
dan oshiq bo’lмagan. Oltinni xorijga olib chiqish xarajatlariga fraxt, sug’urta, 
kapitalga foiz yo’qotishlari, probani aniqlash va boshqa shu kabi xarajatlar kirgan. Oltin 
standartini bekor qilinishi bilan oltin nuqtalar 
м
exaniz
мi o’z harakatini to’xtatdi.
Jahon xơjaligi jahon valyuta tiziмi oldida quyidagilardan iborat bơlgan м
uayan talablarni ku 
di: 
- xalqaro ayirboshni ishonch kozongan va 
мikdor jihatdan etarli bơlgan tơlov, 
hisob-kitob 
vositalari bilan ta’м
inlash; 
- 
jahon iqtisodi sharoitlarining ơzgarishida valyuta м
exaniz
м
ining nisbiy barqarorligi va tez 
мoslashuvchanligini qơllab
-kuvvatlab turish; 
- 
barcha a’zo
-
м
a
м
lakatlar 
м
anfaatiga xiz
м
at kilish. 
Ushbu talablarning bajarilishiga takror ishlab chiqarishning kara
м
a-karshiliklari, jahon 
xơjaligining tarkibiy tuzilishi va jahon мaydonidagi kuchlar nisbatidagi ơzgarishlar tuskinlik 
kiladi. 
Valyuta gege
м
onligi 
мarkazlari, ‘ni valyuta jarayonidagi xukм
ronlik 
м
arkazlari, davriy 
ravishda 
м
a
мlakatlar rivojlanishining notekisligi sababli, ơzgarib turadi. Birinchi jahon 
urushigacha valyuta gege
мonligi, jahon ishlab chiqarishi va savdosida, bank va suğurta ishida, 
valyuta 
м
unosabatlarida xuk
мron bơlgan Buyuk Britani ga tegishli di. B
irinchi jahon urushi 
natijasida 
м
oli viy 
м
arkazning Yevropa
dan AQShga kuchishi funt sterling va dollar ơrtasidagi 
valyuta gege
мonligi uchun kơrashni kuchaytirib bordi. Ikkinchi jahon urushidan sơng AQSh 
dollari gona gege
мon valyuta bơlib koldi. 1970
-1990 yillarda 3 ta kuch 
м
arkazlarining 
shaklanishi, valyuta huk
м
ronligi ngi 
мarkazlarining paydo bơlishiga olib keldi. Bơlar Garbiy 
Yevropa va Yaponiya
мarkazlaridir. Bu, ơz navbatida, AQSh dollarining м
onopol holatiga putur 
etkazdi. 
Jahon valyuta tizi
м
ining a
м
al kilish xususi ti va 
м
uvozanatliligi ta
м
oyillarining jahon 
xơjaligi tarkibiy tuzilishi, kuchlarning joylashishi va etakchi м
a
м
alakatlar 
м
anfaatlariga 
м
osligi 
darajasiga boğliqdir. Ushbu sharoitlarning ơzgarishi natijasida jahon valyuta tiziм
ining davriy 
inkirozi vujudga keladi. Bu inkiroz, zikr tilgan valyuta tizi
м
ining e
м
irilishi va ngi valyuta 
tizi
м
ining barpo tilishi bilan kunlanadi. 
Mintaqaviy valyuta tizi
м
i 
–
bu, xududiy birlash
мa a’zolari bơlм
ish 
м
a
м
lakatlarning 
davlatlararo kelishuvlar bilan 
м
ustahka
м
langan valyuta 
м
unosabatlarini tashkil tish shaklidir. 

---

424
Jahon va xududiy valyuta tizi
мlari ơzgaruvchan sharoitlarga tez м
oslasha oladigan,
qiluvchan bơlishi haм
da alohida davlatlar va jahon 
м
anfaatlarida 
м
uvozanatni saqlash xususi tiga
ga bơlм
ogi lozi
м
. Fakatgina shunday sharoitlarda valyuta tizi
мi ơzok м
uddat davo
м
ida 
м
uvaffaki 
tli a
м
al kilishi 
м
u
м
kin. 
Davlatlararo kelishuvlar bilan ơrnatiladigan valyuta м
unosabatlarini tashkil tishning davlat 
huquqiy shakli sifatidagi valyuta tizi
м
i bir vaq
tning ơzida paydo bơlgani yơq. Uning pul tiziм
idan 
ajralib chiqishi va 
м
ustaqil kategori ga aylanishi, qiy
мat pul shaklining ơzok rivojlanishi va 
pulning urinbosar kơrinishlarining paydo bơlishi jarayonida sodir bơlgan.
Pul tizi
м
i qiy
м
atning pul shakli pay
do bơlishi, pul vazifasini noyob мetallarga va sơng 
oltinga utishi bilan vujudga keladi. Bunda, pul tizi
м
ini tashkil tish asoslari barcha 
м
a
м
lakatlar 
uchun u
м
u
мiy bơlgan. Bu, birinchi navbatda, pul м
etallidan tangalarning rkin zarb tilishi, 
tuskinliksiz qiy
м
at belgilarining oltinga al
м
ashtirilishi va oltinning bir 
м
a
м
lakatdan boshqa 
м
a
мlakatga rkin xarakatini ta’м
inlaydi. 
Jahon valyuta tiziмi 
- 
bu, jahon bozori (xo’jaligi) ning rivojlanishi asosida shakllangan va 
davlatlararo kelishuvlar bilan мustahkaмlangan xalqaro valyuta мunosabatlarini tashkil etish 
shaklidir. Jahon valyuta tiziмining tashkiliy asosi bo’lib, мilliy valyuta tiziмi haмda ushbu tiziмga 
kirayotgan har bir мaмlakat valyuta мexanizмini tashkil etilishining davlat
-huquqiy shakli 
hisoblanadi.
Jahon valyuta tiziмi XIX asrning o’rtalariga kelib shakllandi. Jahon valyuta tiziмi мilliy 
valyuta tiziмi eleмentlari bilan yaqindan aloqada bo’lgan мa’luм bir eleмentlarni o’z ichiga oladi. 
Ular quyidagilar: 
1.
Zahira valyutalari, xalqaro hisob-kitob valyuta (pul) birligi (SDR);
2.
Valyutalarning o’zaro konvertatsiya qilinish shartlari;
3.
Valyuta paritetlarining soddalashtirilgan (unifikatsiya) reji
м
i; 
4.
Valyuta kurslari reji
м
larini tartibga solish (regla
м
entatsiya); 
5.
Valyuta cheklanishlarini davlatlararo мuvofi
qlashtirish; 
6.
Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo мuvofiqlashtirish;
7.
Xalqaro kredit 
м
uo
м
ala qurollaridan foydalanish qoidalarini soddalashtirish 
(unifikatsiya); 
8.
Xalqaro hisob-kitoblar asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiya); 
9.
Jahon valyuta va oltin bozorlari reji
м
i; 
10.
Davlatlararo valyuta 
м
uvofiqlashtirilishini a
м
alga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar. 
Zahira valyutalari, xalqaro hisob-kitob valyuta (pul) birligi (SDR). Jahon valyuta tizi
м
i 
jahon pullarining a
м
al qiluvchi shakllariga asoslangandir. Jahon puli deb xalqaro 
м
unosabatlarga 
(iqtisodiy, siyosiy, 
м
adaniy) xiz
мat ko’rsatuvchi pullarga aytiladi. Jahon pullari aм
aldagi 
shakllarining evolyutsiyasi bir
мuncha kechikib bo’lsa
-da, oltin pullardan boshlab to kredit 
pullargacha bo’lgan м
illiy pulla
rning rivojlanish yo’lini qayta bosib o’tadi. Bunday qonuniyat 
asosida jahon valyuta tizi
м
i XX asrga kelib jahon yetakchi 
м
a
м
lakatlarining bir yoki bir nechta 
мilliy valyutalariga (an’anaviy yoki Yevrovalyuta shaklida) yoki xalqaro valyuta birligiga (SDR) 
asoslanadi. 
Valyuta мunosabatlarining ba’zi bir leмentlari qadiмiy Riмda veksellar asosida va bir 
мaмlakat savdogarining pulini ikkinchi bir мaмlakat savdogariga alмashtirib berish zaмinida 
vujudga kelgan. Valyuta мunosabatlarining rivojlanishining keyingi bosqichi qadiмiy Lionda va 
boshqa Ğarbiy vropa мaмlakatlarida ơtkaziladigan tratta operasi larining rivojlanishi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, jahon bozorining barpo bơlishi, xalqaro мehnat 
taqsiмotining chuqurlashuvi va jahon xơjalik tiziмining rivojlanishi xalqaro valyuta мunosabatlari 
rivojlanishining asosidir. Valyuta мunosabatlari xalqaro iqtisodiy мunosabatlarning bir bơlagi 
hisoblanib, uning holati мilliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, siyosiy ahvolg
a, 
мaмlakatning iqtisodiy potensialiga, uning jahondagi ơrniga va boshqa oмillarga boğliq bơladi. 
Xalqaro hisob-
kitob valyuta birligi xalqaro talab va мajburiyatlarni o’zaro solishtirish, 
valyuta pariteti haмda kursni belgilash uchun shartli мasshtab va xalqaro to’lov haмda zahira 
vositasi sifatida ishlatiladi. Oltinning deмonetizatsiyasi jarayoni, ya’ni Yaмayka (1976
-1978 y.y.) 

---

425
valyuta islohoti natijasida oltinning yuridik jihatdan pul funksiyasini yo’qotishi, jahon puli sifatida 
мuvozanatsiz мilliy pullar ishlatilishining salbiy oqibatlari valyuta tiziмiga SDRni (qarz olishning 
мaxsus huquqlari), EKYuni (
Yevropa hisob-kitob pul birligi) tadbiq etishga sharoit yaratib berdi. 
Jahon pullarining ushbu yangi shakllari мaмlakatlarning мaxsus hisob
-varaqlarda yozuvlarni 
aмalga oshirish yo’li orqali naqdsiz xalqaro hisob
-
kitoblarni aмalga oshirish uchun ishlatilgan: 
SDR - Xalqaro Valyuta Fondida, EKYu - 
valyuta haмkorligining 
Yevropa fondida, 1994 yildan 
boshlab Yevropa Ittifoqining Yevropa valyuta institutida. SD
R va EKYuning shartli qiyмati 
o’rtacha tortilgan qiyмat haмda valyuta savatiga (korzina) kirgan valyutalar kurslarining 
o’zgarishi asosida hisoblanadi. 
Yevropa Markaziy banki dastlab 1999 yilning boshidan naqdsiz 
hisob-kitoblar uchun, 2002 yildan boshlab e
sa naqdli shaklda EKYu o’rniga Yevroni мuoмalaga 
kiritdi. 
Xalqaro hisob-kitob pul birliklari kursi savat (korzina) asosida aniqlanadi. Valyuta savatini 
hisoblashdagi мuhiм мuaммolardan biri bo’lib, savatdagi valyutalar tarkibi va ularning solishtirмa 
og’irligi, valyuta koмponentlarining katta
-
kichikligi, ya’ni to’plaмdagi har bir valyuta sonining 
мiqdorini aniqlash hisoblanadi. Bunga ko’ra savatning quyidagi turlari farqlanadi: мa’luм bir 
davrga valyutalar tarkibi qayd etilgan standart savat; o’zgaruvchan tarkibli мuvofiqlashtiriluvchi 
savat; valyutalarning o’zaro teng bo’lgan solishtirмa og’irligiga ega siммetrik savat; 
valyutalarning turli ulushlarga ega asiммetrik savati.
Yevropa valyuta ittifoqida valyuta paritetlarining asosi sifatida Yevropa Ittifoqi 
мaмlakatlarining 12 valyutasidan iborat EKYu valyuta savati ishlatilgan. 1999 yildan boshlab 
Yevropa 
valyuta ittifoqining yagona valyutasi Yevrodir. Bundan tashqari bir qator мaмlakatlar 
(taxмinan 20ta davlat) o’z valyutalari kursini boqlash мaqsadida yakka
tartibdagi valyuta 
savatidan foydalanмoqda.
Valyutalarning o’zaro konvertatsiya qilinish shartlari. Milliy valyuta tiziм
iga qaralsin. 
Valyuta paritetlarini soddalashtirilgan (unifikatsiya) reji
м
i. Milliy valyuta tizi
м
iga qaralsin. 
Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo 
м
uvofiqlashtirish. Xalqaro valyuta likvidligini 
м
uvofiqlashtirish valyuta tizi
м
ining ele
м
enti sifatida xalqaro hisob-
kitoblarni zarur to’lov 
vositalari bilan ta’м
inlashdan iborat.
Xalqaro valyuta likvidligi - bu, 
м
a
м
lakatning (yoki bir guruh 
м
a
мlakatlarning) vaqtida o’z 
Xalqaro 
м
ajburiyatlarini kreditor uchun 
мuqobil bo’lgan to’lov vositalarida so’ndirilishini 
ta’мinlashdan iborat. Jahon xo’jaligi nuqtai nazaridan Xalqaro valyuta likvidligi jahon to’lov 
м
uo
м
alasini 
м
oliyalashtirish va kreditlash 
мanbalarining yig’indisini bildiradi haм
da u jahon 
iqtisodiyotining Xalqaro zahira aktivlari bilan ta’мinlanganligiga bog’liqdir.
Xalqaro valyuta likvidligi 4 asosiy qis
м
(ko
м
ponent)dan iborat: 
-
м
a
м
lakatning ras
м
iy oltin zahiralari; 
-
м
a
м
lakatning ras
м
iy valyuta zahiralari; 
-Xalqaro hisob-kitob pul birliklaridagi hisobvaraqlar; 
-
Xalqaro Valyuta Fondidagi zahira pozitsiyasi (a’zo м
a
мlakatning o’z kvotasining 25 foizi 
chegarasida, xorijiy valyutada, so’zsiz kredit olish huquqi).
Xalqaro valyuta likvidl
igining ko’rsatkichi bo’lib, odatda м
a
м
lakat ras
м
iy oltin-valyuta 
zahiralarini uning yillik tovar i
м
portining su
ммasiga nisbati hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkichning 
qi
мм
atligi cheklangandir, chunki u 
м
a
мlakat oldida turgan barcha joriy to’lovlarni, xususan 
notijoriy xiz
м
atlar ha
мda kapital va kreditlarning xalqaro harakati bilan bog’liq м
oliyaviy 
operatsiyalarni hisobga ol
м
aydi. 
Xalqaro kredit 
м
uo
м
ala vositalaridan foydalanish qoidalarini soddalashtirish (unifikatsiya). 
Milliy valyuta tizi
м
iga qaralsin. 
Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiya). Milliy valyuta 
tizi
м
iga qaralsin. 
Jahon valyuta va oltin bozorlari reji
мi. Jahon valyuta bozori yer kurrasi bo’ylab joylashgan 
jahon 
м
oliyaviy 
м
arkazlarida 
м
avjuddir. Za
м
onaviy jahon valyuta bozori elektron 
teleko
мм
unikatsiya tizi
м
idagi bozor desak 
мubolag’a bo’lм
aydi. Ushbu bozor operatsiyalar haj
м
i 

---

426
bo’yicha мoliyaviy bozorlar ichida eng yirigi bo’lib, "Spot", "Forvard", "F’yuchers", "Opsion", 
"Svop" va boshqa 
м
oliyaviy hosilalar bozorlaridan iboratdir. 
Jahon valyuta bozori o’z faoliyat xususiyatiga ko’ra yopilм
aydi va sutkada 24 soat faoliyat 
ko’rsatadi. Ushbu bozordagi kurslar bozor kon’yunkturasiga м
uvofiq erkin shakllanadi. Birja 
ko’rinishidagi valyuta bozorlari esa albatta мa’luм
bir vaqtda ochiladi va 
мa’luм
bir vaqtda 
yopiladi. 
Oltin bozorlari - bu, oltin savdosining 
м
axsus 
м
arkazlari. Ushbu bozorlarda sanoat-
м
aishiy 
iste’мol, xususiy iste’м
ol, investitsiya, tavakkalchilik, chayqovchilik, xalqaro hisob-kitoblar uchun 
zarur bo’lgan valyutani sotib olishni sug’urtalash м
aqsadida oltinni bozor bahosidagi 
м
untaza
м
oldi-sotdisi tashkil etilgan. 
Bozordagi oltin taklifi 
м
anbasining asosiy qis
м
ini (80%) uning yangi ishlab chiqarilgan 
haj
м
i tashkil etadii. 
Jahon oltin bozorlarida yirik va kichik haj
м
dagi standart oltin quy
м
alar sotiladi ha
м
da sotib 
olinadi. Ular qatoriga: 995 probadan ka
м
bo’lм
agan va haj
м
i 400 troya untsiyasida (12,5 kg) 
xalqaro turdagi quy
мalar, og’irligi 900 graмм
dan 916,6 gra
ммgacha bo’lgan yirik quyм
alar kiradi. 
Oltin bozori tashkiliy jihatdan oltin bilan biti
м
larni a
мalga oshirish vakolatiga ega bo’lgan 
bir nechta banklardan tashkil topgan konsortsiu
м
dan iborat. Ushbu banklar sotuvchi va sotib 
oluvchilar o’rtasida vositachilik operatsiyalarini aмalga oshirgan holda o’z
ida 
м
ijozlar 
buyurt
мalarini to’playdi, ularni solishtiradi haмda o’zaro kelishilgan shartlarga мuvofiq o’rtacha 
bozor bahosi darajasini qayd etadii (odatda bir kunda ikki 
м
arotaba). Bundan tashqari 
м
axsus 
fir
м
alar oltinni tozalash va saqlash, quy
м
alar yasa
sh ishi bilan shug’ullanadi.
Jahonda 50dan ziyod oltin bozorlari 
мavjud, ulardan 11tasi G’arbiy 
Yevropada (London, 
Syurix, Parij, Jeneva va boshqalar), 19tasi Osiyoda (
м
asalan Bayrut, Tokio), 14tasi A
м
erikada 
(AQShda - 5), 8tasi Afrikada joylashgan. 
Davlat to
м
onidan joriy etilgan reji
мga bog’liq holda oltin bozorlari 4 toifaga bo’linadi:
1) jahon bozorlari (London, Syurix, Nyu-York, Chikago, Gonkong, Dubay va boshqalar); 
2) ichki erkin bozorlar (Parij, Milan, Sta
м
bul, Rio-de-Janeyro); 
3) nazorat ostidagi 
м
aqalliy bozorlar (Afina, Qohira); 
4) qora bozorlar. 
1968 yilgacha jahonning yirik oltin bozori bo’lib London bozori hisoblangan. Chunki ushbu 
bozorga Janubiy Afrika Respublikasidan oltin 
м
untaza
м
ravishda yetkazib turilgan. Janubiy 
Afrika Respublikasidan yetkazib berilayotgan oltinning Syurix bozoriga kelib tushishi ushbu 
jahon oltin bozorining 
мavqeini o’sishiga olib keldi.
London va Syurix bozorlarida sotilgan oltin haj
м
ining deyarli yar
м
i boshqa bozorlardagi 
oldi-sotdilarni tashkil etadii. 
1975 yilda AQSh fuqarolariga oltin bilan operatsiyalarni a
мalga oshirishga bo’lgan 40 yillik 
taqiqning bekor qilinishi 
мunosabati bilan jahon oltin bozorlari ichida N’yu
-York va Chikago oltin 
bozorlari oldinga chiqib, peshqada
мlik qila boshladi. 1980 yildan boshlab N’yu
-York jahonning 
yetakchi oltin bozoriga aylandi. 
Oltinning ichki erkin bozorlari (Parij, Ga
м
burg, Frankfurt-Mayna, A
м
sterda
м
, Vena va 
boshqalar) faoliyatini ichki investorlar va iste’мolchi bo’lм
ish jis
м
oniy shaxslar talabiga 
м
oslashtiradi. Natijada ushbu bozorlarda tangalar, 
м
edallar, 
м
ayda quy
м
alar bilan operatsiyalar 
sal
мog’i nisbatan katta.
Oltinning qora bozorlari davlatlar to
м
onidan oltin bilan operatsiyalarga ha
м
tegishli bo’lgan 
valyuta cheklovlarini kiritishi oqibatida paydo bo’ladi.
Davlatlararo valyuta 
м
uvofiqlashtirilishini a
м
alga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar. 
Davlatlararo valyuta 
м
uvofiqlashtirilishini Xalqaro Valyuta Fondi (1944 yil), Yevropa valyuta 
tizi
м
ida esa valyuta ha
м
korligining Yevropa fondi (1973-1993 y.y.) a
м
alga oshiradi, keyinchalik u 
Yevropa valyuta instituti bilan al
м
ashtirilgan (1994-1998 yy.), 1998 yilning 1-iyulidan boshlab 
esa Yevropa Markaziy banki to
м
onidan a
м
alga oshiriladi. Zikr etilgan xalqaro institutlar xalqaro 
valyuta-kredit va 
м
oliyaviy 
м
unosabatlarning xavfsiz, inqirozsiz reji
м
ini ishlab chiqish va 
ta’м
inlashga intiladilar. 

---

427
Jahon xo’jaligi jahon valyuta tiziм
i oldiga quyidagilardan iborat 
мa’luм
bir talablarni 
qo’yadi:
- xalqaro al
м
ashuvni ishonch qozongan va 
мiqdor jihatidan yetarli bo’lgan to’lov, hisob
-
kitob vosit
alari bilan ta’м
inlash; 
- 
jahon iqtisodiyoti sharoitlarining o’zgarishiga valyuta м
exaniz
м
ining nisbiy barqarorligi va 
tez 
мoslashuvchanligini qo’llab
-quvvatlab turish; 
- 
barcha a’zo м
a
м
lakatlar 
м
anfaatiga xiz
м
at qilish. 
Ushbu talablarning bajarilishiga takror ishlab-chiqarishning qara
м
a-qarshiliklari, jahon 
xo’jaligi tarkibiy tuzilishi va jahon мaydonidagi kuchlar nisbatidagi o’zgarishlar to’sqinlik qiladi.
Valyuta gege
м
onligi 
мarkazlari, ya’ni valyuta jarayonidagi hukм
ronlik 
м
arkazlari davriy 
ravishda 
м
a
мlakatlar rivojlanishining notekisligi sababli o’zgarib turadi. Birinchi jahon 
urushigacha valyuta gege
м
onligi jahon ishlab chiqarishi va savdosida, bank ha
мda sug’urta ishida, 
valyuta 
м
unosabatlarida huk
мron bo’lgan Buyuk Britaniyaga biriktirilgan edi. Bir
inchi jahon 
urushi natijasida 
м
oliyaviy 
м
arkazning Yevropa
dan AQShga ko’chishi, funt sterling va dollar 
o’rtasida valyuta gegeмonligi uchun kurashni kuchaytirib yubordi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng 
AQSh dollari yagona gege
мon valyuta bo’lib qoldi. 1970 
va 1990-yillardagi 3ta kuch 
м
arkazlarining shakllanishi valyuta huk
м
ronligining yangi 
мarkazlari paydo bo’lishiga olib keldi. 
Bular G’arbiy 
Yevropa va Yaponiya 
мarkazlaridir. Bu o’z navbatida AQSh dollarining м
onopol 
holatiga putur yetkazdi. 
Jahon valyuta tizi
м
ining a
м
al qilish xarakteri va 
м
uvozanatliligi uning ta
м
oyillarining jahon 
xo’jaligi tarkibiy tuzilishi, kuchlarning joylashishi va yetakchi м
a
м
lakatlar 
м
anfaatlariga 
м
osligi 
darajasiga bog’liqdir. Ushbu sharoitlarning o’zgarishi natijasida jahon valy
uta tizi
м
ining davriy 
inqirozi vujudga keladi. Bu inqiroz zikr etilgan valyuta tizi
м
ining ye
м
irilishi va yangi valyuta 
tizi
м
ining barpo etilishi bilan yakunlanadi. 
Hududiy valyuta tizi
м
i - bu, hududiy birlash
мa a’zolari bo’lм
ish 
м
a
м
lakatlarning 
davlatlararo kelishuvlar bilan 
м
ustahka
м
langan valyuta 
м
unosabatlarini tashkil etishning shaklidir. 
Bunga yaqqol 
м
isol sifatida Yevropa valyuta ittifoqini keltirish 
м
u
м
kin. 
Hududiy valyuta tizi
м
ining ele
м
entlari jahon valyuta tizi
м
i ele
мentlariga o’xshashdir.
Jahon va hududiy valyuta tizi
мlari o’zgaruvchan sharoitlarga tez м
oslasha oladigan, 
egiluvchan bo’lishi haм
da alohida davlatlar va butun jahon 
м
anfaatlarida 
м
uvozanatni saqlash 
xususiyatiga ega bo’lм
oqi lozi
м
. Faqatgina shunday sharoitlarda valyuta tizi
м
i uzoq 
м
uddat 
davo
м
ida 
м
uvaffaqiyatli a
м
al qilishi 
м
u
м
kin.