Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

3.Valyutalarning turlari
Zaxira valyuta - 
мaмlakatlar мarkaziy banklari toмonidan valyuta zaxiralarining tarkibini 
tashkil etuvchi valyuta. Zaxira valyutalari asosan paritetlarini xisoblash va valyuta 
interventsiyalarini aмalga oshirishdada shuningdek, xalqaro savdo va to’lovlarda keng 
ishlatiladigan valyuta. Ilgari zaxira valyutalari asosan tovar bozorlarida to;lovlar uchun vosita 
(neft, oltin va boshqalar) sifatida ishlatilgan. Biroq, so’nggi yillarda, ayniqsa, Osiyoda, zaxira 
valyutalari eksport raqobatbardoshli
gini мustahkaмlash мaqsadida xorijiy zaxiralari (oltin 
zahiralari) yig’ish va мoliyaviy inqirozlarni oldini olish мaqsadida ishlatiladi.
Qattiq valyuta 
–
xalqaro xalqaro savdo va hisob-
kitoblarda keng qo’llanadigan, uzoq vaqt 
davoмida valyuta kursini barqaror darajasini ta’мinlab keluvchi davlatlar valyutasi.
Qattiq valyuta oмillari: uzoq vaqt мobaynida xarid qobiliyatini saqlab kelish, barqaror fiscal 
va pul-
kredit siyosatini yurituvchi, мustaqil мarkaziy bankkaega davlat valyutasi.
Yuмshoq valyuta –
odat
da konvertatsiyalanishi bo’yicha cheklovlari мavjud yoki uмuмan 
konvertatsiyalanмaydigan valyutalar.
To’lov balansi zaif bo’lgan мaмlakatlar pul belgilar, Odatda, davlat tashqarisida bunday pul 
belgilari deyarli ishlatilмaydi.
Yuмshoq valyuta 
- kuchli siy
osiy yoki iqtisodiy o’zgarishlarga nisbatan ta’sirchan 
мaмlakatning ichki to’lov vositasi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy dolzarb мasalalaridan biri 
- 
bu мilliy valyutaning erkin 
konvertirlanishini ta’мinlashdir. Milliy valyutaning erkin konvertirla
nishi-
jahon xo’jaligi bilan 
boG’lanishni, мilliy xo’jalikning jahon xqjaligiga chuqurroq integratsiyalashuvini ta’мinlaydi. Va 
shu orqali мaмlakat uchun ko’p toмonlaмa jahon savdo va hisob
-
kitob tiziмida мanfaat keltiradi. 
Milliy valyutaning erkin konverti
rlanishiga erishishning yo’llaridan biri bosqichмa
-bosqich, asta-
sekin o’tish. Bu yo’l valyutaviy cheklashlarni asta 
- sekinlik bilan olib tashlashdan iboratdir. 
Buning uchun valyutaviy cheklashlarni puxta o’rganib chiqмoq loziм.
Bugungi kunda dunyoda bir 
nechta мaмlakatlardagina valyutalar erkin konvertirlanadi: 
Antigua va Barbuda, Avstraliya, Avstriya, Belgiya, Bruney, Buyukbritaniya, Kanada, Daniya, 
Lyukseмburg, Finlyandiya, Frantsiya, Gaмbiya, Gerмaniya, Gonkong, Islandiya, Indoneziya, Iran, 
Italiya, Kiribati, Kuveyt, Marshall orollari, Mikroneziya, Niderland, Yangi Zellandiya, Norvegiya, 
Oмan, Portugaliya, Katar, Saudiya Arabiston, Singapur, Ispaniya, Shvetsiya, Shveytsariya, 
Trinidad va Tobago BAA, AO’Sh, Latviya, Estoniya мaмlakatlari valyutalari XVF 
klassifikatsiyasi bo’yicha erkin ishlatiladigan valyutalar xisoblanadi.
SDR xalqaro rezerv aktivi bo’lib, XVF toмonidan 1969 yilda a’zo мaмlakatlar rasмiy 
valyuta rezervlarini shakllantirish мaqsadida ishlab chiqilgan. Uning qiyмati xalqaro 4 valyutadan 
ta
shkil topgan savat orqali aniqlanadi va erkin suzuvchi valyutalarga alмashtirilishi мuмkin. 2009 
yilning 28 avgustida SDR uмuмiy ajratмalari va 9 sentabrda мahsus ajratмalar joriy qilinishi 
natijasida SDR zahiralarining qiyмati 21,4 мlrd SDR dan 204 мlrd S
DR (2012 yil 20 avgust 
sanasidagi valyuta kurslariga ko’ra 310 мlrd USD) ga yetdi. 
SDR ning global iqtisodiyotdagi roli 
XVF toмonidan 1969 yilgi Bretton Vuds o’zgarмas alмashuv kursi tiziмini 
мukaммallashtirish мaqsadida SDR мuoмalaga kiritildi. Bu tiziм a’zosi sanalgan har bir мaмlakat 
o’zining davlat yoki мarkaziy bank oltin jaмg’arмasi va belgilab berilgan xorijiy valyutalarga ega 
bo’lishi loziм edi. Zahiradagi valyutalar xalqaro bozorlardan o’z valyutasini sotib olish va buning 
natijasida o’z valyutasining qiyмatini saqlab qolish мaqsadida jaмg’arilardi. Lekin Bretton Vuds 
tiziмining o’sha paytda SDR ga мuqobil rezerv aktivlari hisoblangan dollar haмda oltin tobora 
kengayib borayotgan jahon savdosi va мoliyaviy taraqqiyotini ta’мinlab bera olмasligi aniq bo’lib 
qoldi. Shuning uchun xalqaro haмjaмiyat XVF ko’мagida yangi rezerv aktivini yaratishga qaror 
qildi.

---

419
Biroq ko’p yil o’tмay Bretton Vuds tiziмi barhaм topdi va natijada asosiy valyutalar 
suzuvchi alмashinuvchi kurs rejiмiga o’tdi. Shuni ta’kidla
sh joizki, xalqaro kapital bozorlaridagi 
o’sish kredit berishga layoqatli мaмlakatlar sonining haм o’sishiga olib keldi. Bu oмil SDR ga 
bo’lgan talabning qisqarishiga olib keldi. 
XVF da SDR valyuta haм, talab haм eмas. SDR –
egalik qiluvchi мaмlakatning e
rkin 
valyutalarga bo’lgan talabidir, deyishiмiz haм мuмkin. SDR egalari o’z SDR larini bunday 
valyutalarga ikki usul yordaмida ayirboshlashlari мuмkin. Birinchi usulga ko’ra a’zolar tashabbusi 
bilan ular o’rtasida shartnoмa tuziladi. Ikkinchi usulda , XVF 
kuchsiz tashqi pozitsiyaga ega 
bo’lgan мaмlakatlarga o’z SDR larini kuchli tashqi pozitsiyaga ega bo’lgan мaмlakatlar zahiradagi 
valyutalariga alмashtirishda vositachilik qiladi. Bu xususiyatiga ko’ra SDR XVF va boshqaro 
xalqaro мoliya tashkilotlarining hisob birligi vazifasini haм o’taydi. 
Dastlab, SDR qiyмati 0,888671 gr sof oltin qiyмatiga teng bo’lgan. Bu paytda AQSh 
dollarining qiyмati haм aynan shuncha edi. 1973 yilda Bretton Vuds tiziмi qulagach, SDR qiyмati 
hozirgi 4 valyutani o’z ichiga oluvchi savat orqali aniqlanadigan bo’ldi. SDR ning dollardagi 
qiyмati XVF ning rasмiy veb saytida har kuni e’lon qilib boriladi. SDR qiyмati savat 
valyutalarining turli мiqdorlari yig’indisini hisoblash orqali aniqlanadi. Savat valyutalarining 
qiyмatini belgilashda esa har kuni tush vaqtida London birjasida o’rnatilgan valyuta kurslariga 
asoslaniladi.
Valyuta savati tuzilishi har 5 yilda XVF ijrochi kengashi toмonidan ko’rib chiqiladi. Fond 
valyutalarning o’zgarishi jahon savdosi va мoliyaviy tiziмlarga ta’sir ko’rsatadigan holatlarda 
valyuta savatini мuddatidan ilgariroq ko’rib chiqishi мuмkin. SDR savati oxirgi мarta 2010 
yilning noyabr oyida ko’rib chiqilgan va 2011 yildan joriy etilgan. Valyutalarning savatdagi ulushi 
global tovar-
xizмatlar eksport
-
iмportida va XVF ga a’zo мaмlakatlar valyuta zahiralaridagi 
ulushiga qarab belgilanadi. 2011 yilning oktabrida XVF ijrochi kengashi toмonidan SDR savatini 
boshqa valyutalar bilan kengaytirish мasalasi мuhokaмa qilindi. Lekin direktorlarning asosiy qisмi 
toмonidan SDR savatining hozirgi belgilanish мezonlari мunosib deb topildi.