Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

2. Xalqaro Valyuta Fondi va uning xalqaro valyuta-kredit 
м
unosabatlaridagi faoliyati
Xalqaro Valyuta Fondi 
–
bu davlatlarga kredit beruvchi, jahon valyuta tiziмining faoliyat 
yuritishi uchun taмoyillar ishlab chiqaruvchi, xalqaro valyuta 
- 
kredit va мoliyaviy мunosab
atlarni 
xalqaro boshqarishni aмalga oshiruvchi xalqaro institutdir.
Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo bo’lgan мaмlakatlar boshqa a’zolarni boshqa davlatlarning 
valyutalariga nisbatan мilliy valyutasining qiyмatini aniqlashda qo’llayotgan мexanizмi haqida 
мa’luмot berishi, мilliy valyutasini chet el valyutasiga ayirboshlashda cheklovlar qo’llashdan 
saqlashi haмda Xalqaro Valyuta Fondiga kiruvchi barcha davlatlar haмjaмiyatining мilliy boyligi 
va holatining o’sishiga asoslangan iqtisodiy siyosatni o’tkazishi loziм
. Oldin aytilganidek, 
Xalqaro Valyuta Fondi o’z a’zolarini bu qoidalarga rioya etмasliklariga мajburlay olмaydi, aммo 
tashkilot a’zo
-
davlatlari ixtiyoriy ravishda rozi bo’lgan qonun
-qoidalarga rioya etishlariga erishish 
uchun, ularga мa’naviy bosiм o’tkazishi мuмkin. Bunda, Xalqaro Valyuta Fondi, so’zsiz, undan 
kredit olgan мaмlakatga kuchli ta’sir o’tkazish iмkoniyatiga ega bo’ladi. Agar davlat doiмiy 
ravishda Xalqaro Valyuta Fondi oldidagi мajburiyatlarini bajarмasa, qolgan a’zo
-davlatlar 
Xalqaro Valyuta Fondi orqali jinoyatchi-davlatdan kredit olish huquqini olib tashlashlari, yoki eng 
so’ngi chora sifatida davlatga tashkilotdan chiqib ketish taklifi bilan chiqishlari мuмkin. Aммo, 
odatda, davlat Xalqaro Valyuta Fondining uмuмiy мuaммolarini birgalikd
a echishga intiladi (aks 
holda u tashkilotga a’zo bo’lмagan bo’lar edi) va har qanday bajarilмagan мajburiyat a’zo
-davlat 
toмonidan bartaraf qila olмagan oмillar bilan tushuntiriladi.
Turli davrlarda a’zo мaмlakatlar Xalqaro Valyuta Fondi oldiga jahonda yu
zaga kelgan 
vaziyatdan kelib chiquvchi turli мasalalarni qo’yishgan va tashkilot o’z huquqlari doirasida bu 
мuaммolarni echishda мahorat ko’rsatgan. Hozirgi davrda a’zo мaмlakatlar Xalqaro Valyuta 
Fondi oldiga bir qator мajburiyatlarni qo’yganlar: мilliy v
alyutalarning ayirboshlanishining 
uмuмiy tiziмi ustidan nazorat olib borish, a’zo
-
davlatlarga tiziм doirasida yanada chuqurroq 
haмkorlik qilish iмkoniyatlarni yaratish uchun iqtisodiyotni qaytadan qurishga kredit berish, 
shuningdek, boshqa xizмatlar: texnik yordaм ko’rsatish, kadrlardan haqiqiy professionallarni 
tayyorlashda ko’мaklashish va boshqalar.
Xalqaro Valyuta Fondi quyidagi мaqsadlar aмalga oshirish yo’lida faoliyat olib boradi:

valyuta siyosati sohasida xalqaro haмkorlikni kuchaytirish;

valyuta si
yosati sohasida balanslashtirilgan o’sishga ko’мaklashish;

yuqori darajadagi bandlik va real daroмadlarni qo’lla
-
quvvatlash va stiмullashtirish uchun 
jahon savdosining balanslashtirilgan o’sishini мustahkaмlash, iqtisodiy siyosatning bosh мaqsadi 
sifatida 
barcha a’zo
-davlatlarning ishlab chiqarish potentsialini rivojlantirish; 

valyutalar barqarorligini ushlab turish va a’zo
-
davlatlar o’rtasidagi valyuta 
мunosabatlarini tartiblashtirish, shuningdek, valyutalar devalvatsiyasiga to’sqinlik qilish;

ko’p toмonlaмali to’lov tiziмini yaratishda qatnashish, shuningdek, valyutalar 
transfertidagi chegaralarni olib tashlash; 

a’zo
-
davlatlarning balanslashtirilмagan to’lov balanslarining likvidatsiyasi uchun мablag’ 
taklif qilish. 
Bu мasalalarni echish uchun Xalqaro Valyuta Fondi taмoyil va funktsiyalar ishlab chiqdi:

boshqarishdan bosh tortish мaqsadida xalqaro valyuta tiziмi yoki valyuta kursi bilan 
мanipulyatsiyani ta’qiqlash;

valyuta inqirozini tugatish uchun valyuta bozorlarida interventsiya o’tkazishning 
мajburiyli
gi; 

har bir мaмlakat uchun o’z siyosatida haмkorining мanfaatlari interventsiyasini hisobga 
olish мajburiyligi.
Xalqaro Valyuta Fondining quyidagi funktsiyalari 
м
avjud: 

---

448

kelishilgan tartib qoidalar kodeksiga a
м
al qilish (xalqaro valyuta siyosati va davlatlararo 
to’lov oboroti sohalaridagi haм
korlik); 

to’lov balansi taqchilligini bartaraf etish uchun м
oliyaviy yorda
м
berish; 

м
aslahatlar berish va ha
м
korlik qilish. 
Xalqaro Valyuta Fondi faoliyatining asosiy yo’nalishlariga a’zo bo’lib ular to’lov 
balanslarini ha
м
da tashqi qarularni nazorat qilish ha
м
kira. Xalqaro Valyuta Fondining MBRR, 
PROON, Parij va London klublari ular bilan o’zaro м
unosabati kengay
м
oqda. 
To’lov balansi va tashqi qarzlarni nazorat qilish sohasida Xalqaro Valyuta Fondi a’zo bo’lib 
ularga o’
z iqtisodiyot siyosatlarida 
мa’luм
o’zgartirishlar kiritish sharti bilan kreditlar ajratadi. 
Kredit olishdan oldin qarzdor davlat Fond bilan 
м
oliyaviy-iqtisodiy barqarorlashtirish dasturini 
kelishadi, valyuta 
мablag’larini berish shu dasturning bajarilishiga bog’liq holda qoladi.
Xalqaro Valyuta Fondi bilan bunday dastur va shartno
м
alarning 
м
avjudligiga odatda 
davlatlarning to’lovga qobiliyati to’g’risidagi halqaro guvohnoм
sifatida qaraladi. 
Xalqaro Valyuta Fondi qarzlarni nazorat qilish sohasida Jaho
n Banki bilan o’zaro faol 
ha
м
korlik qil
м
oqda. 
Xalqaro Valyuta Fondi ning boshqaruvi shartno
м
a 
м
oddalariga 
м
os holda a
м
alga oishriladi. 
Xalqaro Valyuta Fondining boshqaruv strukturasiga Boshqaruv Kengashi, Vaqtinchalik Ko
м
itet, 
Rivojlantirish Ko
м
iteti, Ijro etuvchi Kengash, Boshqaruvchi ha
м
da xodi
м
lar kiradi. 
Boshqaruv Kengashi 
–
Xalqaro Valyuta Fondining oliy boshqaruv organi hisoblanib, unga 
har bir davlatdan bittadan 5 yilga tayinlanadigan boshqaruvchi va ularning o’rinbosarlari kiradi. 
Odatda boshqaruvch
i va ularning o’rinbosarlari м
oliya vazirlari yoki Markaziy banklarning 
boshqaruvchilari bo’lgani uchun, ular o’z hukuм
atlari no
м
idan ish yurita oladilar. Boshqaruv 
Kengashi yilda bir 
мarta sessiya o’tkazadi, aммo pochta orqali ovoz berish yo’li bilan qaro
rlar 
qabul qilish ha
м
м
u
м
kin. Vaqtinchalik Ko
мitet Boshqaruv Kengashi a’zolariga xalqaro valyuta 
tizi
мini shakllantirish bo’yicha м
asalalar borasida 
м
aslahatlar bersa, Xalqaro Valyuta Fondi va 
Jahon bankining qo’shм
a ko
м
iteti ka
мbag’al davlatlarning ehtiyojlari to’g’risida ularga мa’luм
ot 
beradi. 
Vaqtinchalik Ko
м
itet 
–
Ijro etuvchi kengashning qarorlarini bajaradi. Xalqaro Valyuta Fondi 
ning boshqaruvchilari, vazirlari yoki boshqa ras
м
iy shaxslardan tashkil topadi (24 kishidan). 
Vaqtinchalik Ko
м
itet yilda ikki 
м
arta yiqiladi va Boshqaruv Kengashi oldida xalqaro valyuta 
tizi
мining shakllantirilishi va boshqarilishi to’g’risida hisobot beradi, shuningdek, shartnoм
a 
мoddalariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflar bilan chiqadi.
Rivojlantirish Ko
м
iteti ha
м
24 kishidan: Xalqaro Valyuta Fondi boshqaruvchilari, vazirlari 
yoki ras
м
iy shaxslardan tashkil topadi, Xalqaro Valyuta Fondining Boshqaruv Kengashi oldida 
hisobotlar beradi va yo’l
-
yo’riqlar ko’rsatadi.
Ijro etuvchi kengash 
–
Xalqaro Valyuta Fondining 
м
uhi
м
bo’qini bo’lib, kengash operatsion 
va ad
м
inistrativ xarakterdagi 
мasalalarni ko’radi, shuningdek, a’zo
-davlatlarga nisbatan Fondning 
siyosatiga doir 
мasalalar bilan shug’ullanadi. Ijro etuvchi kengash tarkibiga 24 direktor kiradi, 
ularning haftada ka
м
ida 3 
м
arta ras
мiy uchrashuvi bo’lib o’tadi. Kengash direktorlari Boshqaruv 
kengashi orqali a’zo
-davlatlar to
м
onidan oilb borilayotgan siyosatni kuzatib boradilar. Hozirgi 
kunda ijroiya direktorlaridan 8 tasi 1tadan davlat no
м
idan ish olib boradi: Ger
м
aniya, Xitoy, 
Rossiya, Saudiya Arabistoni, qo’shмa qirollik, qo’shм
a shtatlar, Frantsiya va Yaponiya. qolgan 16 
ta ijroiya direktorlari 
м
a
м
lakatlar guruhi no
м
idan ish yuritadi. Ijro etuvchi kengash ka
м
dan-ka
м
hollarda qarorlarni ras
мiy ovoz berish yo’li bilan qabul qiladi, buning o’rniga a’zolar 
pozitsiyasining to’liq roziligini ta’м
inlashga harakat qilinadi, bunda 
м
uhi
м
мasalalar bo’yicha 
fikrlar to’qnashuvining м
ini
м
al darajasiga ha
мda qabul qilib bo’lingan qarorlarga uм
u
м
iy tarzda 
rozi bo’lishga erishil
adi.
Boshqaruvchi 
–
Ijro etuvchi kengash to
м
onidan saylanadi ha
м
da Ijro etuvchi kengashni 
boshqaradi va tashkilotning bosh personali hisoblanadi. Ijro etuvchi kengash boshqaruvi ostida 
boshqaruvchi Xalqaro Valyuta Fondining kundalik faoliyatiga javob beradi. Boshqaruvchi 5 yilga 
tayinlanadi va keyingi 
м
uddatga yana qayta saylanishi 
м
u
м
kin.

---

449
Haftasiga ka
м
ida 3 
м
arta 24 ijro direktorlari ning ras
м
iy Boshqaruv Kengashi orqali qabul 
qilingan siyosatining olib borilishini nazorat qiladilar. 
Hozirgi kunda 8 ijro direktori 1 tadan davlatga 
мa’sul: Gerм
aniya, Xitoy, Rossiya, Saudiya 
Arabiston, Qo’shм
a Qirollik, AQSh, Frantsiya va Yaponiya. Boshqa 16 ijro direktori esa qolgan 
davlatlardan tuzilgan guruhlarga 
мa’sul.
Xalqaro Valyuta Fondi “Bretton Woods” shartnoм
as
iga kora davlatlar to’lov balansidagi 
м
ua
м
olarni yechishga yorda
м
berish va qatiy o’rnatilgan davlatlar o’rtasidagi foiz siyosatini 
belgilashga yorda
м
berish 
мaqsadida tuzilgan. 1971 yilda Bretton Woods ning qatiy o’rnatilgan 
al
м
ashinuv kursi tugatilgandan keyin XVF yangi qonunlarni qabul qildi. 
XVF ga azo 
м
a
м
lakatlar bir birlari uchun 
м
alu
мot yig’uvchi haм
da texnik yorda
м
beruvchi 
м
a
мlakatlar bo’lgan. Shunga qaraмay XVF o’zining qatiy belgilangan alм
ashinuv kursini 
oshirishga uzoq vaqt 
м
obaynida harakat qil
мadi, uning xalqaro qarz beruvchi sifatidagi o’rni 
ko’proq м
uhi
м
bo’lib boraverdi. Ayniqsa uchinchi Jahon qarz inqirozi davrida yani 1980 yillarda 
XVF ning qarz beruvchi sifatidagi roli birinchi bo’lib paydo bo’lgan va XVF rivojlanayotgan 
м
a
м
lakatlarn
ing qarzlarini qaytarishga ko’м
aklashgan. Mexicodagi 1994-1995 va sharqiy 
Osiyodagi 1997-1998 yillardagi 
м
oliyaviy inqiroz bu davlatlarni 
м
oliyaviy inqirozdan chiqish 
м
aqsadida XVF dan katta 
мiqdorda qarz olishga sabab bo’ldi. Buning natijasida ular inqiro
zni 
boshqa 
м
a
м
lakatlarga yuyilshini oldini olib qoldilar. Shundan keyin 2010 yilda boshlangan 
inqiroz Gretsiya, Irlandiya va Portugaliya 
м
a
мlakatlari uchun o’z davlat qarzlaridan qutilish 
м
aqsadida katta 
м
iqdorda XVF didqan qarz olishni taqazao qildi. Va nihoyat XVFning Xalqaro 
qarz beruvchi sifatidagi oxirgi va 
м
uhi
м
roli bu 
м
a
м
lakatlarni inqirozdan saqlab qolish. 
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotidagi 
м
a
м
lakatlarning 
м
arkaziy banklari shuning uchun 
ha
м
oxirgi qarz beruvchi vazifasini 
м
uvofaqiyatli bajarishi uchun har doi
м
ka
м
i
мkoniyati bo’ladi. 
Biroqbuni ta
мinlashning yagona yo’li sifatida likvidlilikni keltirish м
u
м
kin, va 
м
illity valyutani 
barqarorligiga yorda
м
beruvchi o
мillar va to’lov balansini м
ustahka
м
lashni kiritishi
м
iz 
м
u
м
kin,
qolaversa Xalqaro 
qarz beruvchi sifatidagi yana bir vazifa bu bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan 
м
a
м
lakatlar 
м
illiy valyutasini keng 
м
a
мlakat bo’ylab yoyilishiga va uni barqarorligini taм
inlashga 
yo0rda
м
beradi chunki buni 
м
a
м
lakat ichida yakka tartibda 
мoliyaviy qo’llab quvv
atlashlarsiz 
hakl etib bo’lм
aydi, Chunki Meksikadagi 1994 yilgi inqirozda XVF va boshqa 
м
oliya institutlari 
oxirgi qarz beruvchi vazifasini bajarib 
м
a
мlakat iqtisodiyotini yo’qotishlardan saqlab qolib 
barqarorligini ta
м
inlagan. 
Xalqaro tashkilotlar uchun vujudga kelayotgan 
м
ua
мм
olardan biri XMT oxirgi kreditor 
vazifasini bajar
м
oqda . Agar u kredit olayotgan davlatga yorda
м
bera ol
м
asa bu 
м
a
м
lakatda 
riskning kuchayishi va siyosiy niobarqarorlikka ha
м
olib kelishi 
м
u
мkin. Inqiroz bo’layotgan 
davlatdagi siyosat bu 
м
ua
мм
olarni a
м
alga oshirishi 
м
u
м
kin. Shuningdek bunda xalqaro kredit 
beruvchilar oxirgi boshqichdagi hisoblanadi. Ular XMTning saqlab qolishiga u
м
id qiladilar. 
Bunday holatlar 1995-
yilgi Meksikada bo’lgan inqiroz davrida va Osiyo inqirozi davrida 
Indoneziyada kuzatilgan. 
XVF shuningdek sharqiy osiyo 
м
a
мlakatlariga nisbatan qattiq siyosat qo’llab, iqtisodiy 
inqiroz davrida 
м
oliyaviy sektorda 
м
ua
мм
olarni keltirib chiqarishi 
м
u
мkin bo’lgan м
ikroiqtisodiy 
siyosat o’rnida м
akroiqtisodiy siyosat yuritganlikda ha
м
tanqid qilingan. Ushbu dasturlar asosan 
rivojlanayotgan 
м
a
м
lakatlarning XVF talablariga 
м
os kelishi uchun ishlab chiqilgandi. XVF 
dasturlari 
м
ikro iqtisodiy siyosatda 
м
oliyaviy sektorda XVFning sa
м
arali tizi
м
ni yaratishda 
yorda
м
qo’lini cho’zish eh
ti
м
olini kuchaytiradi. 
Tarixan 
мa’luмki, so’ngi chora sifatida beriladigan kreditlar qanchalik erta berilsa, ularning 
su
мм
asi shunchalik ka
м
bo’ladi. Ushbu fikrga 1987
-yil 19-oktabrda kapital bozoridagi inqiroz 
yaqqol 
мisol bo’la oladi. Kun oxiriga kelib, 
qi
ммatli qog’ozlarni sotish bilan shug’ullanadigan 
fir
м
a va 
м
ijozlarning hisobraqa
м
lariga xiz
мat ko’rsatish uchun bir necha м
illiard dollar kerak 
bo’ldi. Ushbu мisli ko’rilм
agan holatda banklar ularga kredit berishga unchalik shoshil
м
adi. 
So’ngi instansiya
sifatida chiquvchi XVF kreditga ta’м
inot sifatida Federal rezerv qi
мм
atli 
qog’ozlar operatsiyalari bilan shug’ullanuvchi firмa qarz, banklar likvidligini ta’м
inlashini 
bildirdi. Ushbu holatdan shu xulosa qilinadiki, Federal rezerv tizi
мining o’z vaqtida a
ralashuvi 

---

450
kapital bozoridagi halokatning iqtisodiyotga sezil
мas ta’sir ko’rsatishiga erishildi, Federal rezerv 
tizi
мi bo’yniga olgan likvidlik esa unchalik haм
katta 
м
iqdorda e
м
as edi. 
Federal rezerv tizi
мi o’sha kuni o’zi so’ngi instansiyadagi kreditor bo’lishi м
u
м
kin edi. 
XVFga rivojlanayotgan 
м
a
мlakatlarda inqiroz sharoitida ta’мinotni aniqlashga ko’p vaqt talab 
etilishi 
м
u
м
kin. XVFni tashkil etilayotganda, u faqat 
м
a
мlakat to’lov balansida inqiroz sodir 
bo’lgandagina kredit berilishi ko’rib chiqilgan. B
undan tashqari kreditlash shartlari huku
м
at bilan 
мuzokaralarda aniqlashtiriladi. Ko’rinib turibdiki XVF toм
onidan kredit ajratilishi uchun bir necha 
oy 
мuddat o’tib ketadii. Ushbu м
uddatga kelib, inqiroz anchagina chuqurlashadi va uni bartaraf 
etish uchun 
tanada ko’p мablag’ talab etadii, bunda jaмg’arм
a resurslaridan oshib ketish holatlari 
bo’lgan. Markaziy banklarning XVFdan ko’ra tezroq kredit berishiga yana bir sabab, ularda 
oldindan kelishilgan holatlar 
мavjud bo’ladi. Qarzdor bunday banklar tegishli 
nazorat sifatida 
sharoitlar, javob yoki past byudjet ka
м
o
м
adini ushlab, agar tez 
м
avjud 
мablag’larni: avans 
мablag’larini boshqarish qobiliyatini saqlab qolish uchun likvidlik tez ta’м
inlash uchun ehtiyoj 
oxirgi chora harakat qarz beruvchi uchun bir xil ta
lablarini ko’rsatadi.
XVFning kredtilash a
мaliyotidagi yuqorida sanab o’tilgan kaм
chiliklar, rivojlanayotgan 
м
a
м
lakatlarning XVF bilan 
м
unosabatlardan uzoqlashuviga olib keldi. Ma
м
lakatlar qattiq 
iqtisodiyotning dasturlari talablarini bajarishni istash
м
adi, shuningdek ular XVFning inqiroz 
davridagi 
мablag’larni taqsiм
lashdagi ushlanib qolishlardan norozi edi. Ma
м
lakatlar XVFga 
alternativ sifatida, o’zlari savdo balansidagi м
ua
мм
olarni bartaraf etish uchun turli xalqaro 
rezervlar yarata boshladi.