Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

Forfeyting operatsiyasi.
U 50-yillarda Fapbiy evropada paydo 
bo’lib
, aylanmani 
moliyalashtirish deb atalgan baza asosida rivoj-lanadi. Bu usul AQShda veksellarni qayta 
moliyalashtirish nomi bilan kamroq tarqalgan. Bu operatsiyalarning mazmuni shundaki, eksport 
qiluvchi tomonidan import qiluvchiga talab huquqi bank-forfeytoriga beriladi, u esa bu huquqni 
saqlashi yoki xalqaro bozorda sotishi mumkin. Bank esa eksport qiluvchiga bu qimmatli 
qog’ozlarni
qiymatini naqd pul bilan 
to’laydi
. Bunda 
qat’iy
hisob stavkasi, mukofot (bank 
tomonidan majburiyatlarni 
to’lamaslik
xavfini olganligi uchun) chegirib tashlanadi. Forfeyting 

---

289
operatsiya-larida ishlatiladigan moliyaviy vositalar banklardagi 
an’anaviy
savdo veksellari hisob-
kitoblari kabi 
qo’llaniladi
. Farqi shunda-ki, veksel egasi yagona import qiluvchi sifatida 
forfeytingda tavakkalchilik bilan 
bog’liq
bo’ladi
. Oddiy hisob-kitobda esa vek-sel qonunchiligiga 
binoan 
ko’pgina
hollarda qarzdorlik javob-garligi eksport qiluvchining xaridorni kreditlashni 
uzaytirishiga imkon beradi. Bankning forfeyting operatsiyalari 
bo’yicha
tavakkal-chilikni 
o’z
zimmasiga olishi investorlar uchun 
o’z
mablag’larini
uzoq muddatga 
qo’shimcha
joylashtirishga 
qiziqishni oshiradi. Forfey-ting operatsiyalarida ishtirok etuvchi banklar uchun evrovalyuta bo-
zori, moliyaviy vositalar bozori 
bo’lib
hisoblanadi. Shuning uchun forfeyting hisob stavkasi bu 
bozordagi 
o’rta
muddatli kredit foiz stavkasi bilan chambarchas 
bog’liq
. Asosiy valyuta bitimlari 
nisbati GFR markasi 
–
50%, AQSh dollari 40% va Shvetsariya franki
–
10 % miqdorida amalga 
oshiriladi. 
Xalqaro lizing operatsiyalari xalqaro miqyosda mashina va jihoz-lar savdosining shakli 
bo’lib
bormoqda. Lizing 
–
ijara operatsiya-larining bir 
ko’rinishi
bo’li
b, bunda ijaraga beruvchining 
mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti-vaqti bilan tovardan vaqtincha 
foydalanganligi uchun haq
to’lab
turadi. Lizing jihozlarini maxsus kredit muassasasining 
kompaniyasi tomonidan oldindan sotib olishni anglatadi. Bu kompaniya keyinchalik ijara 
beriluvchi tovar 
iste’molchisi
bilan bilan bevosita aloqaga ki-rishadi. Bunday operatsiyalarning 
ob’ekti
, asosan, turli xil jihoz-lar, transport vositalari, eHM va boshqalar hisoblanadi. Lizing 
operatsiyalarini sug
’urtalash
xarajatlari ijarachi zimmasida 
bo’ladi
. Ijara kredit olishning 
o’ziga
xos shakli 
bo’lib
, eksport qiluvchi tovarining tashqi bozordagi harakatini engillashtiradi. Oddiy to-
var krediti bilan lizing operatsiyalarini 
o’tkazish
shartlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Ijaraga 
oluvchi 
o’z
pul 
mablag’larini
markaz-lashtirishdan xolos 
bo’ladi
. Ijara 
to’lovlari
bo’lak
-
bo’lak
shaklida butun ijara davrida 
to’lab
boriladi. Ammo lizingning maqsadi tovarga egalik huquqini 
olish emas, balki tovarning 
iste’mol
xusu-siyatlaridan foydalanish huquqini olishdir. Xalqaro 
savdoda ijara operatsiyalarining hajmining oshishi 
ko’plab
moliya 
mablag’lari
jalb etilishini 
taqozo etadi. Shuning uchun ham, 
ko’pchilik
mamlakat-larning yirik tijorat banklari lizing 
kompaniyalarini moliyalash-tirishda faol ishtirok etadilar. Keyinchalik lizing kompaniyalari 
banklar ixtiyoriga 
o’tadi
. Keyingi yillarda eksportni moliyalash-tirishning milliy tizimlarining 
baynal-minallashuv 
an’anasi
nafaqat firmani kreditlash, balki forfeyting bozoridagi va bank 
krediti sohasidagi operatsiyalarni kengaytirishda ham yaqqol namoyon 
bo’lmoqda
. Banklar 
kompensatsiya bitimlari 
bo’yicha
uzoq muddatli kreditlarni taqdim (bu operatsiyalar bir xil 
qiymatda tovarlarni keltirishga asoslangan tez-tez uchrab turadi) qiladilar. Bunda qarz oluvchi 
davlat 15-20 yilga foydalanishga olingan materiallar, jihozlar, tabiiy resurslarni 
o’zlashtirish
uchun olingan kredit 
bo’yicha
qarzni tugatish maqsadida qarz evaziga qurilgan korxonalar ishlab 
chiqargan mahsulotidan kredit summasiga mos ravishda kre-ditorga etkazib beradi. 
Kompensatsiya bitimlarining 
o’ziga
xos xusu-siyatlariga keng miqyosda uzoq muddatli va eks-
port-import bitim-larining 
o’zaro
kelishilganligini kiritish mumkin. Multmilliy shartnomalar deb 
nom olgan yirik summadagi shartnomalar baja-rilishini mustaqil pudratchilar sifatida turli xil 
mamlakat fir-malari 
o’z
zimmasiga oladigan shartnomalar keng tarqalgan. Bunday shartnomalar 
unda qatnashuvchi davlatlarining banklari va eksport-ni kreditlash milliy 
sug’urta
muassasalari 
tomonidan 
sug’urtala
-nadi. Shuni 
ta’kidlash
joizki, bir necha mamlakatning firmalari tomonidan 
shartnomalarni moliyalashtirish maqsadida vaqtinchalik bank korporatsiyalari tuzilishi mumkin. 
Moliyalashtirish muammo-lari konsorsium ichida 
ya’ni
qarz oluvchi uchun yagona muassasa 
sifatida 
ko’rinuvchi
tashkilotda hal etiladi. Eksport kreditlari tushunchalari bilan bu shakldagi 
moliyalashtirishni birlashtiruvchi narsa 
–
uning moliyaviy asosi emas, balki maqsadli xarakterda 
bo’li
-shi va operatsiyalarning kafili sifatida tegishli davlatlarning hukumat tashkiloti ishtirok 
qilishidir. 
Xalqaro uzoq muddatli kredit chetga kapital chiqarish, tadbir-korlikni 
qo’llash
maqsadida 
ajratilgan va tashqi qarz 
ko’rinishidagi
ssuda kapitalining harakati shaklida 
bo’ladi
. Xalqaro 
qarzlar, avva-lo, kredit munosabatlarining 
sub’ektlari
bo’yicha
farqlanadi: 
Tashqi qarzlarga 
ko’ra
qarzdorlar: sanoat va boshqa xususiy korxo-nalar 
–
hokimiyat, 
munitsipalitetlar va boshqa huquqiy muassasalar 
bo’lishi
mymkin. Tashqi qarzlarga 
ko’ra

---

290
kreditlar: xususiy ishlab chiqaruvchilar va banklar, obligatsiya zayomlari egalari, davlat, xal-qaro 
valyuta-kredit tashkilotlariga beriladigan kreditlarga 
bo’li
-nadi. Shunga myvofiq ravishda xalqaro 
uzoq muddatli kredit xusu-siy, davlat va xususiy-davlat turlariga 
bo’linadi
, 50-yillar oxir-laridan 
boshlab xalqaro xususiy kredit xalqaro kredit munosabat-larining ajralmas bir qismiga aylanadi. 
Bu davrda rivojlangan mamlakatlar krediti 
o’z
valyutasida 
to’lashni
joriy qildilar.
Xalqaro moliyaviy kreditlarning urushdan keyingi tez rivojlani-shiga 
ko’pchilik
G’arbiy
mamlakatlarda yuzaga kelgan iqtisodiy tang-lik asos 
bo’ldi
. Urushdan keyingi vayron 
bo’lgan
iqtisodiyotni tiklash uchun yirik moliyaviy xarajatlar zarur edi. Bu vaqtda yagona 
to’lovga
qobiliyatli davlat AQSh 
bo’lib
qoldi. Boshida ijaraga oluvchi davlatlar AQShdan kreditlarni shu 
davlatning 
o’zida
tovar-larni sotib olish sharti bilan olishar edi. Lekin sekinlik bilan dollarning 
ko’proq
miqdori boshqa davlatlarning tovarlarini sotib olish uchun sarflandi. Bu esa dollarning 
G’a
rbiy evropa banklari hisoblarida t
o’p
lanishiga olib keladi. Shunday qilib, evrodollar bozori 
vujudga keldi. Shu asosda esa xususiy moliyaviy kredit va qarz berish institutlari shakllandi.
Xalqaro moliyaviy kredit va qarzlarning asosiy manbasi xalqaro depozitlar va evrodollar 
depo-zit sertifikatlari garovi ostidagi 
qo’
yilmalar hisoblanadi. K
o’
p-gina depozit va 
qo’
yilmalar 
qisqa muddatli, shuning uchun banklar-ning dolzarb vazifasi ularni uzoq muddatga jalb qilishdan 
iborat edi. Uzoq muddatli ssudalar, odatda, obligatsiya k
o’
rinishida chiqa-rilib ular xorijiy va 
xalqaro obligatsiya zayomlariga b
o’
linadi. Xal-qaro obligatsiya 60-yillarda uzoq muddatli 
investitsiyalashda asosiy 
o’
rin tutgan. Ular savdosi evrovalyuta bozorida 
o’
tkazilganligi uchun 
evroobligatsiya ham deb ataladi. Oxirgi yillarda ularning miqdori oshib bormoqda. Jahon 
iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar ins-
*tituti ma’lumotiga ko’ra 1985 yilda obligatsiya 
hajmi 
167,8 mlrd. dollarni tashkil et
gan bo’lsa, 1989 yilda esa
254 mlrd.dollargacha oshgan.
Davlatlararo zayomlar I Jahon urushi davrida AQShda evro-paga qurol-aslahalar etkazib 
berish bilan bo
g’
liq ravishda keng rivojlangan. Bu davrda davlatlararo qarzlarning umumiy 
summasi 11 mlrd. dollarga etdi. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy tanazzuli davrida 
Germaniya, Fransiya va boshqa bir qancha davlatlar qa
rzni to’lashdan bosh tortdilar. Shung
a 
muvofiq, II Jahon urushi davrida AQSh kredit 
o’
rniga qurol-aslaha, vositalarni qarzga berishga 
k
o’proq e’tibor berdi. Uru
shdan keyin 50-yillar 
o’
rtalari-gacha AQSh davlatlararo kredit berish 
bo’yicha monopol davlat edi. 1946 yildan 1950 yillar orasida 
AQSh va boshqa rivojlangan 
mamlakatlar qarzlari 30,2 mlrd. dollarini tashkil qildi. Shundan 2/3 qismi 
G’
arbiy evropa 
mamlakatlariga t
o’g’
ri keladi. Ulardan eng kattasi Buyuk Britaniyaning AQShga 3750 mln. dollar 
miqdoridagi qarzi edi. Bu qarz 50 yil muddatga 2% foiz olish sharti bilan berilgan.
Qarzni bunday imtiyozli berish bilan birga, AQSh Buyuk Britaniyaga AQSh kapitalining sterling 
zonasiga kirishidagi 
to’siqlar
va valyuta cheklovlari olib tashlanishini talab qildi. 1946 yil may oyida AQSh 
Fransiyaga 650 mln. dollar miqdoridagi qarzni 35 yil muddatga foydalanishga berdi va bu summaning 
yarmidan urushdan s
o’
ng Fransiyada qolgan Amerika harbiylari bilan bo
g’
liq xarajatlarni qoplashda 
foydalanish shartini 
qo’ydi
. Davlatlararo kreditlar 
ba’zida
moliyaviy yordam tariqasida ham beriladi. 
Masalan urushdan keyingi davrda 
«
Marshal rejasi
» 
doirasida iqtisodiyotni tiklash uchun 
moliyaviy yordam sifatida yirik kredit ajratildi. 1950-55 yillar-dagi AQShning 17 ta 
G’arbiy
evropa 
davlatlariga bergan yordam hajmi 17 mlrd. dollarni tashkil etdi. Bu yordam asosan Iqtisodiy Hamkorlik va 
Rivojlanish Tashkiloti (OESR) davlatlaridan rivojlanayotgan dav-latlarga berildi. 70-80-yillarda valyuta 
intervensiyasi 
o’tkazish
yo’li
bilan valyutani 
qo’llab
-quvvatlash maqsadida davlatlararo qarzlar sano-ati 
rivojlangan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlar-ga berilgan. Ikkinchi jahon urushidan 
keyin qarz berish xalqaro valyuta-kredit tashkilotlari tomonidan amalga oshrila boshladi. 
Xalqaro va mintaqaviy valyuta-kredit moliyaviy munosabatlar tashkiloti bu xalqaro iqtisodiy 
boshqaruv, shuningdek, valyuta-kre-dit va moliyaviy nazorat maqsadlarida davlatlararo 
kelishuvga binoan tuzilgan institutlardir. Bunday tashkilotlarga Xalqaro hisob-kitoblar banki, 
Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, shuningdek, mintaqaviy banklar 
kiradi. Xalqaro hisob-kitoblar banki (XHB)-birinchi davlatlararo bank 
bo’lib
, 1930 yilda Markaziy 
banklarning xalqaro banki sifatida Bazelda tash-kil topdi. Uning tashkilotchilari: Angliya, 
Fransiya, Italiya, Ger-maniya, Belgiya, Yaponiya emission banklari va Morgan bankir uyi 
boshchiligida bir guruh amerika banklari hisoblanadi. XHB ning asosiy vazifalaridan biri 

---

291
markaziy banklar va ular orasidagi hisob-kitoblarni muvofiqlashtirishdan iborat edi. XHB 
o’
zining 
asosiy funksiyasidan biri hisoblanuvchi rivojlangan mamlakatlar Markaziy banklarining 
koordinatori funksiyasini haligacha saqlab turibdi. U, asosan, evropa banklarini birlashtiradi. XHB 
evropa valyuta tizimi mamlakatlari orasidagi hisob-kitoblarni ishlab chiqadi. Evropa k
o’
mir va 
p
o’
lat uyushmasi depozitariyasi funksiya-sini bajaradi, XHB depozit, ssuda, valyuta va fond 
operatsiyalarini bajaradi. Shuningdek, savdo-sotiq va oltin saqlash vazifalari bi-lan birga muayyan 
mamlakat Markaziy bankining agenti vazifasini bajaradi. XHB 
G’arbiy
evropa xalqaro bankining 
bo’limi
sifatida valyuta-kredit munosabatlari boshqaruvini amalga oshiradi. 
Xalqaro valyuta fondi (XVF) 
–
BMTning maxsuslashtirilgan muassasasi maqomiga ega 
bo’lgan
valyuta-kredit tashkilotidir. XVF Brutton Vuds (AQSh)dagi xalqaro valyuta-moliya 
konferensiyasida tuzilgan. U 1944 yilda tashkil qilingan 
bo’ls
a-da, 1947 yilda faoliyat k
o’
rsata 
boshladi. XVF boshqaruvi 5 ta bosh departament-larda: Afrika, evropa, Osiyo, 
O’
rta Sharq va 
G’
arbda tuzilgan. XVF kapitali uning mijozlariga 
o’rnatilgan
kvotaga mos ravishda 
to’la
-nadigan 
badallar hisobiga shakllanadi. Kvota mamlakatning iqti-sodiy taraqqiyoti darajasiga, jahon 
iqtisodiyoti va xalqaro savdo-dagi 
o’rniga
qarab belgilanadi. 1947 yili fondga 49 mamlakat kirib, 
kvotaning umumiy summasi 7.7 mlrd. dollarni tashkil etgan. 1991 yilning 
o’
rtalariga kelib XVF 
a’zola
ri 155 taga va uning kapitali 90 mlrd. dollarga etdi. Shundan 2/3 qismi sanoati rivojlangan 
mamlakatlarga (shu jumladan, AQShga 1/5 qismi), 1/3 rivojlanayotgan mamlakatlarga (fondning 
4/5 qismi) t
o’g’
ri keladi. XVF boshqaruv organlariga kvotalar 
o’
lchamiga qarab mamlakatlar 
orasida ovoz taqsimlandi. Barcha ovozning 46% i AQSh va evropa Ittifoqi dav-latlariga tegishli, 
qolgan ovozlar rivojlanayotgan davlatlariga te-gishli. XVF boshqaruv organi b
o’
lib, boshqaruv 
kengashi hisob-lanadi. U har yili bir marta qatnashuvchi mamlakat vakillari bilan birga t
o’
planadi. 
Ijro etuvchi organ Direktorat b
o’lib, u 6 ta a’zo
-dan, 
ya’ni ko’
proq kvota olgan mamlakat 
a’zolaridan tash
kil topgan. Shuningdek, geografik belgisiga 
ko’ra
tanlab olingan 6 
a’zo
ham 
shunga kiradi. Majlis 
o’tkazuvchi
organ 
bo’lib
boshqaruv 
qo’mitasi
sho’’ba
qo’mitasi
hisoblanadi, 
uning tarkibiga 22 mamlakat Moliya vazirlari kiradi. 
XVF kreditlari bir necha turlarga 
bo’linadi
: 1) XVFning zaxira pozitsiyasi chegarasida 
turuvchi mamlakatlarga beriladigan kredit. 
To’lov
balansi defitsitini qoplash uchun mamlakatlar 
valyuta fon-didan qarz olishlari mumkin. Bu qarz milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirish 
yo’li
bilan 3-5 yil muddatga olinadi. Ssuda-
ning to’lanishi esa aksincha bo’
ladi. Milliy valyuta 
erkin konver-tirlanadigan valyutada sotib olinadi. 25% kvota atrofida mamlakat kreditni 
cheklovlarsiz olishi mumkin. Shuningdek, olt
in fond me’yorida belgilangan kredit 
hajmida xorijiy 
valyutada kredit olishi mumkin. Bu kredit salmo
g’
i 200% kvotadan oshmasligi kerak; 2) yuqori 
zaxira ulushiga beriladigan kredit. Bunday ssudalar mam-lakat valyutasining iqtisodiy holatini 
o’
rganib chiqib, XVFning barqarorlashtirish chora-tadbirlari talabini bajargandan s
o’
ng beriladi. 
XVFning barqarorlashtirish dasturi ichki kreditlarni chegaralash, byudjet xarajatlarini kamaytirish 
kabi masalalarni hal qiladi. Biroq XVF dan kredit olish mamlakatlarga xususiy banklardagi 
kreditlarni hisob-kitob qilish imkonini beradi. XVF davlatlararo valyuta-kredit munosabatlarini 
boshqarishda asosiy 
o’
rin egallaydi. Bretton Vudsdagi kelishuvga binoan, 
fond oldiga a’zo 
mamlakatlar valyuta paritetlarini boshqarish va 
qo’llab
-quv-vatlash, valyuta kurslarini boshqarish 
vazifasi 
qo’
yilgan.
Nizomga muvofiq a’zo
-davlatlar mustahkam valyuta kurslari asosida joriy operatsiyalar 
o’
tkazishi hamda valyuta chegaralarini bekor qilishga qaratilgan siyosat olib borishi lozim edi. 
Ammo amalda bu vazifa-larni k
o’
pgina davlatlar 
o’
zlari mustaqil bajardilar. Valyuta chega-ralari 
faqatgina 60 ta davlatda bekor qilindi. Natijada, 1973 yilda 
o’
rnatilgan paritetlar va valyuta kurslari bekor 
q
ilinib, «suzuvchi» valyuta kur
slari kiritildi. 1979 yil apreldan valyuta tizimida huqu-qiy jihatlar 
mustah
kamlangandan keyin XVF a’zolari unga rasmiy oltin zaxiralari va valyuta zaxi
ralari, iqtisodiyotning 
ho
lati, to’lov balansi, pul muomalasi, investitsiyalar 
haqida axborot berishi lozim-ligi t
o’g’risida yo’ri
qlar 
qabul q
ilindi. Bu ma’lumotlar qarz oluvchi mamlakatga qarz beruvchi xususiy banklar tomonidan ularning 
to’lovga layoqatliligi tekshirish uchun foydalanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, XVF ga a’zo bo’lgan 
davlatlar uchun

---

292
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankiga murojaat qilib, uning sh
o’’basi bo’lgan xalqaro
taraqqiyot 
asso-siatsiyasidan imtiyozli kreditlar olish muhim hisoblanadi. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot 
banki (XTTB) BMTning maxsus muassasasi, davlatlararo investitsion instituti hisoblanadi. U 
Bretton-Vuds xalqaro konferensiyasidagi Qarorga binoan va XVF muassisligida tashkil topgan. 
XTTB nizomi rasmiy ravishda 1945 yilda kuchga kirdi. U Vashingtonda joylashgan 
bo’lib
, 1946 
yildan ish boshladi. XYoTTBning maqsadi 
a’zo
davlatlar iqtisodiyotiga uzoq muddatli kreditlar va 
qarzlar berish, xususiy investitsiyalarini kafolatlash-dan iborat.
Dastlab, XTTB kapitalistik davlatlardan yi
g’ilgan davlat byudjeti mablag’lari a
sosida 
boshladi. 50-yillar 
o’
rtalarida 
G’
arbiy evropa davlatlari 
xo’
jaligiga yordam berishdan keyin, 
XTTB faoliyati Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasiga qaratildi. XTTBning oliy organi Boshqaruv 
kengashi va ijro etuvchi Direktorat hisob-
lanadi. Bank a’zolari XVF azosi bo’
lishi lozim, ovozlar 
ham mam-lakatning XTTB kapitali (35,2 mlrd. dollar)dagi kvotasi ulushiga qarab belgilanadi. 
XTTBning 155 azosi b
o’
lishiga qaramay asosiy 
o’
rinni etti yirik davlat: AQSh, Yaponiya, Buyuk 
Britaniya, GFR, Fransiya, Kanada va Italiya kabilar egallaydi.
Bank resurslari manbasini aksionerlik kapitalidan tashqari amerika bozori hiso-biga olingan 
valyutalar tashkil etadi. XTTB tomonidan kreditlar davlat kafolati ostida beriladi. XTTB, 
shuningdek, boshqa bank-larning uzoq muddatli kreditlari 
bo’yicha
kafolatlar beradi. Shuni qayd 
etish zarurki, bank 
o’zining
krediti bilan 
ob’ektning
30% qiymatini qoplaydi. Kreditlarning qolgan 
qismi esa infrastruk-turasinining boshqa tarmoqlariga: energetika, transport, aloqaga sarflanadi. 
80-yillar 
o’rtalaridan
bank qishloq 
xo’jaligi
, 
sog’liqni
saqlash va 
ta’lim
sohasiga beradigan kredit 
hajmini oshiradi. Sanoatga 15% dan kamroq kredit sarflanadi. Oxirgi yillarda XTTB 
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini boshqarishni kuchayti-rish muammosi ustida 
ishlamoqda.
Kreditlarning 1/3 qismi xamkor-likda moliyalashtirish shaklida beriladi. Bank iqtisodiyot 
struk-turasini boshqarish, 
to’lov
balansini holatini ijobiylashtirish uchun strukturaviy kreditlar 
beradi. Xalqaro munosabatlarning rivojlanishi XYoTTBga 
qo’shimcha
ravishda Xalqaro 
taraqqiyot uyush-masi, xalqaro moliya korporatsiyasi, 
ko’p
qirrali investitsiyalar 
bo’yicha
agentliklar kabi institutlar tuzildi. 1991 yilda bu tash-kilotlarga 155 mamlakat 
a’zo
edi. Shu davr 
mobaynida bank va uning tashkilotlari 245 mlrd. dollarlik 5 mingdan ortiq zayom chiqardi-lar. 
Deyarli 3/4 qism zayom XTTBga 
to’g’ri
keldi, 
ya’ni
ular uchun yili-ga 15 mlrd. dollar moliya 
bozori stavkasi darajasida foiz 
to’landi
.