Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

Biz naqd pulsiz jamiyatga o’tmoqdamizmi?
 
So’nggi o’n yillikda doimiy ravishda naqd pullarsiz jamiyatga o’tish masalasi muhokam etib 
kelinmoqda. Ammo tarixiy rivojlanishning ushbu bosqichi xali xam amalga oshgani yo’q. Misol 
uchun, 1975 yilda 
Business Week elektron to’lovlarning tatbiq etilishi “tez suratlarda aynan pul 
konsepsiyasini o’zgarishi” ga olib kelishini bashorat qilgan edi. Ammo bir necha yillar o’tgandan 
so’ng nashr o’zining xulosalarini rad qildi. So’nggi yillarda ist’emolchilarni
ng elektron pullardan 
foydalanishga o’rgatish maqsadida smart kartalarni tatbiq etish bilan bog’liq bilan bir nechta 
tajribaviy loiyhalarni amalga oshirilishi muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 1995 yilda Buyuk 
Britaniyada muomalaga chiqarilgan eng birinchi reklama qilingan xotirali kartochkalardan biri 
Mondex faqatgina mamlakatning bir nechta universitet shaxarchalarida foydalanildi. Germaniya 
va Belgiyada millionlab odamlar mikroprotsessor o’rnatilgan kartochkalarga ega bo’lib, aynan 
ushbu kartochkalarni elektron pullar sifatida foydalanish mumkin. Lekin bunday turdagi 
kartochkalardan foydalanuvchilar juda kamchilikni tashkil qiladi. Nima sababdan biz qog’oz 
pullarsiz jamiyatga juda sekinlik bilan o’tmoqdamiz? Garchand elektron pullar qog’oz pullar 
to’lov tizimiga nisbatan ancha qulay va samarali bo’lsada, bir qator kamchiliklarga ega 
hisoblanadi. Birinchidan, kompyuter, kard redir va telekommunikatsiyalar tarmog’ini o’rnatish 
juda katta mablag’ talab etganligi bois elektron pullar asosiy to’lov shakli sifatida o’
rin egallashi 
qiyin kechmoqda. Ikkinchidan, elektron pullarga o’tish ishonchlilik va xavfsizlik masalasida bir 
qator savollarni o’rtaga tashlaydi. Biz tez
-
tez qandaydir xaker ma’lumotlar bazasini ochganligi va 
mavjud ma’lumotlarga o’zgartirish kiritganligi
to’g’risida eshitib qolamiz. Ko’p uchrab turadigan 
xolatlaridan biri jinoyatchilar elektron to’lov tizimidagi bank xisobraqamlarini ochishib, birovning 
xisobvarag’idagi pullarni o’g’irlash orqali o’zining xisobraqamiga o’tkazib yuboradi. Bunday 
turdagi firibgarliklarni oldini olish maqsadida qilingan xarakatlar informatsion texnologiyalar 
xavfsizligi sohasida yangi tadqiqotlarni rivojlantirishga turtki bo’lmoqda. Bu masalada 
xavotirning kuchayishiga yana bir sabab shu bilan izohlanadiki, elektron mablag’lardan to’lov 
sifatida foydalanish sotib oluvchilarning ehtiyojlarini to’g’risida “elektron iz” larni qoldirilishiga 
sabab bo’ladi. Xukumat, ish beruvchilar va savdogarlar ushbu ma’lumotlardan foydalanishi orqali 
fuqarolarning shaxsiy hayotiga daxl qilishlar
i mumkin bo’ladi.
Yuqorida qilingan muxokamalardan xulosa qilishimiz mumkinki, kelajakda elektron 
pullardan foydalanish keng ko’lamda amalga oshirilishiga qaramasdan, Mark Tvinning “naqd 
pullardan foydalanishning to’xtashi to’g’risidagi mish
-mishlar 
ancha oshirib yuborilgandir”.
Elektron pullarning uchinchi shakli elektron naqd pullar hisoblanib, Internet orqali tovar va 
xizmatlar sotib olishni ko’zda tutadi. Internetdan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lgan sotib 
oluvchi bankda o’z xisobvarag’ini yuritadi va o’zining shaxsiy kompyuteridan elektron naqd 
pullarni oladi. To’lovni amalga oshirishni tugatish uchun elektron magazinga murojaat qiladi va 
tanlangan tovar bilan bir qatorda “sotib olmoq” tugmasini bosadi. Natijada elektron naqd pullar 

---

168
avtomatik 
ravishda uning kompyuteridan sotuvchining kompyuteriga o’tadi. Tovarlar 
yuklangungacha sotuvchi sotib oluvchining hisobraqamidan pullarni olishi mumkin. Elektron 
pullarning qulayligini hisobga olib, uylamizki, biz tezlik bilan barcha to’lovlar elektron 
ko
’rinishda amalga oshiriladigan qog’oz pullarsiz jamiyatga o’tishimiz zarurdir. Afsuski, xozirgi 
davrgacha bu tizimga o’tish amalga oshmadi. (yuqorida keltirilgan “Biz naqd pulsiz jamiyatga 
o’tmoqdamizmi?” parchasiga qarang. )