|
Kiritma konstruksiyalar befarqlikdan tortib ta’sirchanlikning yuqori darajasigacha bo’lgan stilistik bo’yoqdorlikni ifodalashi mumkin. Kiritma konstruksiyalar muallifning alohida yozish uslubini ko’rsatib beruvchi vositalardan hisoblanadi. Kiritma konstruksiyalar gapning turli qismlarida kelishi mumkin: boshida:
To tell the truth, he could never quite see what all the fuss was about;
Gapning o’rtasida:
It does not, of course, make any difference as far as your conditions of imprisonment are concerned…
The letter had protested that Beppo (that was the seaman’s name) was a capiltal fellow, and coul be trusted to death.
Gapning so’ngida:
So he sat down these and then and wrote me a letter of recommendation to any future employer, a corking good letter, too.
Sintaktik aloqa vositalari adabiyotshunoslik sintaksisida alohida o’rganiladi. Olimlar muallif fikri, asar ideologiyasi, davr ruhi asarning struktural tuzilishida qanday aks etganini tadqiq qilib keladilar. Matnning bunday sintaktik jihatlariga gap strukturasi, uning yig’iq yoki yoyiqligi, ularning abzatsdagi o’zaro bog’lanish usullari va vositalari, abzatsdan abzatsga o’tish usullari kiradi.
V. G. Admoni XX asr nasrining o’ziga xususiyatlariga to’xtalib o’tar ekan, u bu davrda keng rivojlangan ikki tendensiyani sanab o’tadi. Ularning biri sintaktik birliklar orasidagi aniq bo’limlarning qo’shilib ketishini nazarda tutadigan fikrlar oqimi usuli bo’lsa, ikkinchisi buning aksi bo’lgan sintaktik strukturalarni punktuatsion jihatgdan alohida qismlarga ajratish usulidir.
Bog’lovchilarning hilma-xil va ahamiyatli hisoblangan stilistik funksiyalari to’laligicha o’rganilmagan sohalardan hisoblanadi. So’ngi yillarda matn ichidagi bog’lanishlar muammosi ko’plab olimlarni qiziqtiratotgan soha hisoblanadi. Bu borada M. Hollideyning olib borgan ishlari diqqatga sazovor. Uning ishlarida sintaktik aloqalarning olmoshlar, takrorning turli usullari, noaniq artiklning aniq artikl bilan almashinishi kabilar yordamida amalga oshirilishi tahlil qilib o’tilgan. Bog’lovchilarning ishlatilishi yoki ishlatilmasligi ham ahamiyatli bo’lishi mumkin. Sodda gaplarning o’zaro bog’lovchisiz bog’nalishi – asindeton – odatda bir harakatni ifodalovchi bosqichlar ketma-ketligini yoritishda ishlatiladi. Predikativli birikmalar orasida bog’lovchilarning tushirib qoldirilishi har bir birikmaning aytilish vaqtini qisqartirib, jumlaga aniqlik va biroz keskinlik ma’nosini beradi. Polisindeton esa aksincha bir gapdan ikkinchi gapga o’tishni mo’tadillashtiradi.
Xozirgi zamon tilshunosligi qo’shma gaplarni o’rganish yuzasidan katta yutuqlarga erishdi. So’ngi yillarda qo’shma gaplarni semantic-sintaktik va formal-funksional yo’nalishda o’rganishga e’tibor kuchaydi. Tilshunos olimlar G’.M. hoshimov, T. B. Umrzaqov va boshqalarning qo’shma gap tadqiqiga oid izlanishlari manashu yo’nalishdagi yirik ilmiy ishlardan hisoblanadi.
Formal va semantik-sintaktik yo’nalishdagi tadqiqotlarda qayd etilishicha, har qanday sodda gap kabi qo’shma gap ham o’z ifoda va mazmun tomoniga ega. Biroq qo’shma gapning mazmunan murakkabligi, sintaktik tuzilishining o’ziga xosligi bilan sodda gapdan tubdan farq qiladi. Mavjud sintaktik nazariyalarda qo’shma gaplarning sodda gaplardan sintaktik, semantik tuzilishi, ohangi, qo’llanish darajasi kabi belgilari asosida farqlanishi ko’rsatiladi. Bular quyidagilar:
1. Qo’shma gap va sodda gap o’zaro sintaktik tuzilishiga farqlanadi. Qo’shma gap bir necha predikativ birlikdan, sodda gap faqat bir predikativ birlikdan tashkil topadi:
Qo’shma gap: He knew quite well of what could happen…(Hemingwey)
Sodda gap: He had written to his father. (Hemingwey)
2. Sodda gap va qo’shma gap mazmuniy tuzilishi jihatdan farq qiladi. Sodda gap bir voqelikni, qo’shma gap esa ikki yoki undan ortiq voqelikni va ular o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi:
Sodda gap: At that moment the postman, looking like a German army officer, came in with the mail. (Mansfield)
Qo’shma gap: When the boy came back the old man was asleep in the chair and the sun was down. (Hemingwey)
3. Sodda gapda ham, qo’shma gapda ham sintaktik aloqaning ikki turi tenglashish (coordination, parataxis) va ergashish (subordination, hypotaxis) munosabati shakllanadi. Lekin bu sintaktik aloqalar sodda gap va qo’shma gapda bir-biridan farq qiladi.
Sodda gapda ergashish so’zbirikmasi qismlari orasida, tenglashish uning uyushiq bo’laklari orasida shakllanadi. Qo’shma gapda esa har ikkalasi hamikki predikativ qism o’rtasidagi munosabatni ko’rsatish maqsadida qo’llanadi. Har ikkala munosabat ham bog’lovchili (syndetic) yoki bog’lovchisiz (asyndetik) bo’lishi mumkin.
Tenglashish munosabati:
Bog’lovchili: In the dark it was like summer lightning, but the nights were cool and there was not the feeling of a storm coming. (Hemingwey)
Bog’lovchisiz: The snow slanted across the wind, the bare ground was covered, the stumps of trees projected, there was snow on the guns…(Hemingwey)
Do'stlaringiz bilan baham: |
