Xorijiy mamlakatlarda davlat shakllarining asosiy

Monarx – davlat boshlig’i. Monarx huquqiy va amaliy jihatdanbir qator o’ziga xos belgilarga ega, ulardan asosan ikkitasini alohida ko’rib chiqamiz.

Birinchi asosiy belgisi shundaki, monarx hokimiyati hyech kimning ta’sirida yuzaga kelmaydi, uning hokimiyati hyech bir tuzulma, biror organ, hatto, xalqqa ham bog’liq bo’lmagan holda mavjud. Monarx yo ilohiy huquq, yo tabiiy huquq, yo o’z huquqiga ko’ra, qadimiy an’analariga muvofiq o’z vakolatlarini amalga oshiradi. O’sha qadimiy an’analardan kelib chiqib, monarx butun davlat

hokimiyatining manbai hisoblanadi. Butun davlat boshqaruvi monarxnomidan amalga oshiriladi.

Davlat organlari tomonidan chiqadigan barcha aktlar u yoki bu darajada rasman monarx nomi bilan bog’liq: yo unga havola qilinadi, yo uning nomi ta’kidlanadi, Monarx rasmiy yoki norasmiy ravishda hujjatga imzo qo’yadi. Davlatning barcha huquqiy harakatlari monarxnomi, uning lavozimi bilan «yoritiladi». Monarx nomi bunday harakatlarga mazmun beradi hamda uning nomi katta ahamiyat kasb etadi.

Cheklanmagan hokimiyat hukmron bo’lgan O’rta asrlarda monarx mutlaq hokimiyat egasi bo’lib, uning ahamiyati ilohiy darajaga yetgan edi. Hozirgi vaqtda ham mutlaq monarxiya mavjud, albatta. Ular O’rta asrlardagidan farq qiladi, ammo monarx hokimiyati hanuzgacha cheklanmaganligicha qolmoqda. G’arbiy Yevropaning konstitusiyaviy monarxiyasiga kelsak, u yerda hamma boshqaruv monarxlar nomidanijro etiladi, ammo amalda ularning hokimiyatidan hyech narsa qolmadi. Hozirgi monarxlarning huquqiy maqomini ifodalashda, u yoki bu monarxning qaysi monarxiya davlat boshqaruvidarahbarligini hisobga olish kerak.

Ma’lumki, monarxiya mutlaq, konstitusiyaviy va dualistik ko’rinishlarga ega. Monarxning huquqiy maqomi, uning vakolati, imkoniyatlari monarxning mamlakatda tarkib topgan davlat boshqaruv shakllari bilan belgilanadi. Eslatish joizki,monarxning haqiqiy holati me’yoriy hujjatlarda yozilganidan ancha farq qiladi.

Monarxning rasmiy vakolati tashqaridan qaraganda, ancha jiddiyga o’xshab ko’rinadi, ammo davlat boshqaruvida haqiqiy hissasi arzimas bo’lishi mumkin. Mutlaq va dualistik monarxiyada monarx davlat mexanizmida asosiy o’rinni egallab, hukumat tarkibini tayinlaydi va ishdan ozod qiladi. Hukumat parlament oldida emas, balki monarx oldida javob beradi. Bunday monarxiyada monarx parlamentga ham jiddiy ta’sir o’tkazadi. Ba’zi hollarda, u parlamentni tarqatib yuborishi, veto qo’yishi mumkin. Shuningdek, qurolli kuchlarning bosh qo’mondoni hisoblanadi, davlatning barcha yuqori lavozimlariga tayinlash huquqiga ega, shuningdek, sudyalarnitayinlaydi va ishdan oladi.

Parlamentar yoki konstitusiyaviy monarxiyada monarxning vakolatiga kelganda, sanab o’tilgan vakolatlar alohida qonun hujjatlarida yoki konstitusiyada rasman ifoda etilgan bo’lishi mumkin, ammo hayotda ularning hammasi: masalan, qirol rasman

hukumat tarkibini tuzishi mumkin, ammo bu hukumat parlamentning ishonchini qozongan bo’lishi kerak. Qirol rasman (maxsus buyruq chiqarib) parlamentning tarqatib yuborishi mumkin, ammo u bu ishni faqat Bosh vazir taklifi bilan amalga oshiradi.

Qirol barcha qonunlarni imzolaydi, odatda, qonunlarni imzolamaslik holati uchramaydi. Bunday monarxiya boshqaruvi shaklidagi mamlakatlarda davlat rahbarining amaliy va yuridik maqomi o’rtasida farq juda katta. Monarxiyaning ikkinchi asosiy belgisi – monarx hokimiyati meros qoladi. Boshqacha aytganda, mansab, taxt, toj monarxning nasliga tegishlidir. U meros tariqasida, qabul qilinadi va meros bo’lib qoladi.