|
Keywords: tragedy, plays, pragmatics
У
.
Шекспирнинг
трагедиялари
мазмуни
жамият
ва
муаллиф
яшаган
борлиқ
ва
шахс
ўртасидаги
муносабатларни
тил
ёрдамида
ифода
қилар
экан
(
прагматика
),
ўзи
яшаган
жамият
аъзолари
ва
шу
трагедияни
ёзган
шоир
ёки
шу
трагедияда
тасвирланган
шахсларнинг
маданияти
даражаси
,
тури
,
юриш
-
туриш
,
кийиниш
,
гапириш
ва
ҳоказо
маданияти
ҳақида
бевосита
ёки
билвосита
ахборот
беради
(
лингвокультурология
).
Трагедияларнинг
икки
муҳим
жиҳати
:
прагмалингвистик
ва
лингвокультурологик
жиҳатлари
Шекспирнинг
трагедиялари
яратилган
муҳит
,
ижтимоий
тузум
,
халқнинг
саводлилик
даражаси
,
маданиятлилик
даражаси
,
қай
даражада
цивилизациялашгани
каби
омилларнинг
трагедияларда
акс
эттирилганлигида
намоён
бўлади
.
Кўплаб
танқидчилар
Шекспирнинг
энг
машҳур
трагедиялари
уни
шуҳрат
чўққисига
етаклаган
деб
ҳисоблайди
.
Шекспирнинг
энг
машҳур
фожиаларидан
биридаги
Гамлет
образи
,
эҳтимол
"
Ё
ўлмоқ
ё
қолмоқ
;
шудир
масала
"
деб
номланган
машҳур
монологи
учун
ҳам
Шекспирнинг
бошқа
қаҳрамонларидан
кўпроқ
муҳокама
қилинган
десак
,
адашмаган
бўламиз
.
Ўзининг
камчиликларидан
иккиланиб
турган
Гамлетдан
фарқли
ўлароқ
,
трагик
қаҳрамонлар
Отелло
ва
Қирол
Лир
шошма
-
шошарлик
билан
йўл
қўйилган
хатоларга
асир
бўлади
[1,94-
б
].
Шекспир
фожиаларининг
сужетини
кўпинча
қаҳрамонни
ва
у
севган
кишилар
тақдирини
бутунлай
ўзгартириб
юборадиган
ҳалокатли
хатолар
ёки
камчиликлар
ипига
боғлайди. “Отелло”да
ёвуз
хаёлпараст
Яго
Отеллонинг
рашкини
қўзғатади
ва
бу
билан
унинг
суюкли
бегуноҳ
хотини
Дездемонани
ўлдиради. “Қирол
Лир” да
кекса
қирол
ўз
ваколатларидан
воз
кечиши
фожиали
хатоликларга
сабаб
бўлади
,
Главчестер
графининг
қийноққа
солиниши
ва
сўқир
бўлиб
қолишига
ҳамда
Лирнинг
кенжа
қизи
Корделиянинг
ҳалок
бўлишига
олиб
келади
.
Танқидчи
Френк
Кермоднинг
сўзларига
кўра
, "
пьесани
шафқатсиз
хотимасидан
на
яхши
қаҳрамонлар
ва
на
томошабинлар
халос
қила
олмайди
".
“Макбет”да
,
Шекспирнинг
фожиаси
шундан
иборатки
,
енгиб
бўлмас
эҳтирослар
ва
нафс
балоси
Макбет
ва
унинг
рафиқаси
Леди
Макбетни
шоҳни
ўлдиришга
ва
тахтни
эгаллаб
олишга
ундайди
,
токи
бу
истак
ўз
бошларига
кулфат
солмагунча
.
Ушбу
драмада
Шекспир
фожиага
ғайритабиий
бир
элемент
қўшади
.
Унинг
сўнгги
йирик
трагедиялари: “Антоний
ва
Клеопатра” ҳамда
“Кориолан”, Шекспирнинг
энг
яхши
шеърларини
ўз
ичига
олган
тўплами
шоир
ва
танқидчи
Т
.
С
.
Элиот
томонидан
энг
муваффақиятли
асарлар
дея
тан
олинган
[2,270-
б
].
Реал дунёнинг объектив воқеа ва ҳодисалари (тун, кун, фасллар, вақт, борлиқ) барча
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
8/2020
209
тиллар доирасида бир хил англашилади. Сўз фақат бир тилдаги семантик ҳажм иккинчи
тилдагина нисбатан консептуал оламни ўзгачароқ тарзда қоплаши ҳақида бориши мумкин.
Масалан, “бир” сўзи инглиз тилида асосан миқдор кўрсатгичи бўлиб хизмат қилади. Ўзбек
қилида бу сўз бирмунча кенгроқ коннотацияга эга (миқдор маъносида бир ёстиққа бош
қўймоқ, бир ўқ билан икки қуённи урмоқ, экспрессив маънода бир тийин, бир кўйлак, ноаниқ
артиклда
-
бир гап бўлар, бир баҳя қолди).
Дунёни англаш узоқ вақт талаб этадиган жараён бўлиб, инсоният тарихида бир неча
авлодлар умрига тенг бўлиши мумкин. Бизнинг дунё ҳақидаги билимларимиз ўта нисбий.
Предметнинг биз англаб етмаган хоссалари биз учун жумбоқ бўлиб қолаверади. Абсолют
билим эса мавжуд эмас, зеро, нарса ва ҳодисалар, улар ўртасидаги муносабатлар чексиз
давом этади, одам ўзи ўраб турган дунёни ўз ақли, тафаккури билан англайди, идрок қилади,
кўради, сезади, ўйлайди, ахборот олади, қиёслайди, хулоса чиқаради.
Ҳозирги замон “homo sapiens”
-
муайян ҳудуд, ижтимоий муҳит, коллектив, жамоа
маҳсули. Одатда бу жамоанинг сифат белгиси тил, муайян маданият, урф
-
одатлар,
стереотиплар, эталонлар бўлиши мумкин. Шунга кўра индивид ҳам
турлича фарқланади.
Демак
индивидлар муайян тил доирасида эгаллаган билимлари ҳам умумий бўлади. Бу икки
тарафлама жараён бир тарафдан, ушбу тилга мансуб ҳар бир индивид ўзининг субъектив
билимларини шу тилдаги белгилар, символлар ва улар орасидаги муносабатлар орқали акс
эттиради. Иккинчи тарафдан, ушбу тилда сўзлашувчи ҳар бир индивид учун умумий бўлади.
Шундай қилиб, ҳар бир тил доирасида дунёнинг концептуал кўриниши вужудга келади.
Дунёнинг бу кўриниши шу тилда сўзлашувчи замондош учун ҳам, социум доирасида
шаклланажак келгуси авлодлар учун ҳам эталон бўлиб хизмат қилади. Социум ичида
шаклланган ва келгусида вужудга келажак барча билимлар яхлитланиб бораверади. Шу
тариқа муайян тилда сўзлашувчи социум учун хос бўлган дунёқараш, дунёнинг яхлит
концептуал тизими вужудга келади. Лекин шуни ҳам айтиш керакки, муайян тил
доирасидаги дунёқарашлар қанчалик хусусий бўлмасин, у концептуал дунёни англашга
халақит қилмайди.
Концептуал дунёқараш биосоциал мавжудот бўлган инсоннинг ҳаёт фаолияти учун
муҳим шартдир. Инсон ўзининг бутун онгли ҳаёти давомида концептуал дунёқарашнинг
категорияларига қайта
-
қайта мурожаат қилади, фойдаланади, қабул қилади, ўзгаришга хисса
қўшади, мукаммаллаштиради.
Буларнинг барчасида образ тушунчаси умумий тушунча бўлса унинг турларига ўзига
хос образлар хусусий тушунча сифатида намоён бўлади. Бу ўринда
,
яъни образ яратишда
шоир ёки ёзувчи бошқа жанрлардагидан бир қатор афзалликларга эга. Масалан агар
архитектор бирор бир ажойиб лойиха яратса, аммо уни реализация қилувчи муҳандислар
унга кутилганидан бошқачароқ хом
ашё ишлатса ёки тежамкорлик нуқтаи назаридан айрим
“кашфиётлар” қилса, якуний махсулот кутилганидек бўлмаслиги ва архитекторни бирламчи
доҳиёна режаси ишнинг ниҳоятда оддий, ўртамиёна даражасидаги ишга айланиб қолиши
мумкин.
Шоирнинг имконияти, аниқроғи тилнинг имконияти чексиз. Шоирдан эса тилдан
унумли фойдаланиш компетенцияси талаб қилинади холос [3,164
-
б].
Ҳар қандай роман,
қисса ёки бошқа асар каби трагедия ҳам муайян бир синф
мафкурасини ифода қилади, муайян бир ижтимоий борлиқни акс эттиради ва унга таъсир
кўрсатиш шакли бўлиб хизмат қилади.
Шекспир трагедиялари Англияда феодализмнинг оҳирги асрида ёзилган бўлиб бу давр
жуда катта ижтимоий бўронларга бой бўлган эди. Феодализм ижтимоий –иқтисодий шакл
сифатида чириб бўлган, аммо ёш, навқирон, географик кашфиётлар ва янги ерларни
мустамлака қилиш орқали бойиб бораётган капиталистлар синфи, буржуазияга йўл
бўшатгиси келмаётган бир даврда яратилган эди.
Шекспир ва ўша даврда яшаган ижодкорлар олдига жуда катта ижтимоий вазифа
қўйилган эди. Унга кўра улар янги авлод кишисининг янгича фикрлайдиган
,
янгича
яшайдиган, жамиятни янгича қуришни хоҳлайдиган, ҳаракатчан, жанговор, авантюрист
одамларни тайёрлаш учун масъул бўлиб ҳисобланар эди. Улар ўз вазифаларини яхши адо
этдилар ва 1640 йилда Англияда буржуа революцияси амалга оширилди. Гарчи монархия
сақланган бўлса
-
да энди Англия феодализмдан воз кечиб капиталистик жамият қуришга
киришди. Мана шунинг учун ҳам Шекспир трагедиялари мана беш аср ўтган бўлса ҳам ўз
Do'stlaringiz bilan baham: |
