|
Jadval 1
O
’
zbek va qozoq tillarida kelishik shakllari
№
O
’
zbek tilida
Qo
’
shimcha
Qozoq tilida
Qo
’
shimcha
1.
Bosh kelishik
–
Атау септігі
–
2.
Qaratqich kelishigi
-ning
Ілік септігі
-
ның, нің, дың, дің
3.
Jo
’
nalish kelishigi
-ga
Барыс септігі
-
қа,
-
ке,
-
ға,
-
ге,
-
а,
-
е,
4.
Tushum kelishigi
-ni
Табыс септігі
-
ды,
-
ді,
-
ты,
-
ті,
-
ны,
-
ні
5.
O
’
rin-payt kelishigi
-da
Жатыс септігі
-
да,
-
де,
-
та,
-
те,
-
нда,
6.
Chiqish kelishigi
-dan
Шығыс септігі
-
нан,
-
нен,
-
дан,
-
ден,
-
т
7.
–
–
Көмектес септігі
-
мен,
-
бен,
-
пен
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
8/2020
172
Farqli jihati: qozoq tilida kelishik qo
’
shimchalari singarmonizm va assimilyatsiya qoidasiga
ko
’
ra tub asosga bir nechta variantlarda qo
’
shiladi [3.71]. O
’
zbek va qozoq tillarida kelishik
shakllari o
’
rtasida o
’
zaro ma
’
no va vazifasi jihatidan bir xillik ko
’
zga tashlanadi. Faqat qozoq
tilidagi yettinchi kelishik, ya
’
ni
-
мен,
-
бен,
-
пен
qo
’
shimchalariga ega bo
’
lgan
көмектес септік
termini o
’
zbek tilida uchramaydi.
-
мен,
-
бен,
-
пен
shakli o
’
zbek tilidagi yordamchi so
’
z turkumiga
kiruvchi
bilan
ko
’
makchisiga to
’
g
’
ri keladi. Qozoq tili kelishiklar sonidagi bunday ortiqlikni
A
.Rafiev “aslida keyingi davrda ko’
makchi va boshqa til unsurlarining vazifalari kengayganligi
tufayli paydo bo
’lgan deyish mumkin”
[4.52] deya izohlaydi.
Shuningdеk, qozoq tilidagi kеlishik shakllarining egalik qo’
shimchalari bilan qo
’
llanish yoki
qo
’
llanmasligiga ko
’
ra ikki turini ifodalovchi
жай септеу
ва
тәуелді септеу
tеrminlari “Ona tili”
darsligida uchramaydi: “тәуелдік жалғаусыз сөздердің септеуін жай септеу дейміз”; “тәуелдік
жалғаулы сөздердің септеуін тәуелді септеу дейміз”
[2.102-103].
O
’
zbek tilidagi ismlarni kesimga xoslovchi shakllar -man, -miz, -san, -siz, -dir
qo
’
shimchalari, shuningdek, bo
’
lmoq, sanalmoq, hisoblamoq so
’
zlari
bog
’
lamalar
termini bilan
ham yuritiladi va bog
’
lamalar barcha ismlar guruhiga kiruvchi so
’
z turkumlari bilan kela oladi.
Qozoq tilida ushbu shakllarga yaqin qo
’
shimchalarni
зат есімнің жіктелуі
tuslovchi shakllar
sifatida ega bilan kesimni bog
’
lab turuvchi va shuning uchun tuslovchi qo
’
shimchali so
’
z har doim
kesim bo
’
lib kelishi, ular barcha otlarga qo
’
shilmasdan faqat shaxs otlarigagina qo
’
shilishi
izohlangan. Ushbu shakllar darslikda quyidagicha berilgan:
Jadval 2
Жіктік жалғаулары мыналар
Жекеше
Көпше
I
жақ
-
мын,
-
мін
-
мыз,
-
міз
-
бын,
-
бін
-
быз,
-
біз
-
пын,
-
пін
-
пыз,
-
піз
II
жақ
Жекеше
Көпше
-
сын,
-
сін
-
сындар,
-
сіндер
-
сыз,
-
сіз
-
сыздар,
-
сіздер
III
жақ
-
ды,
-
ді,
-
ты,
-
ті
-
ды,
-
ді,
-
ты,
-
ті
O
’
zbek tilida tuslanish faqat fe
’
l so
’
z turkumiga xos bo
’
lib, turlanish ismlar guruhiga kiruvchi
so
’
z turkumlari doirasidagina o
’rganiladi. Bu haqida “Ona tili” dar
sligida turlanish terminiga
quyidagicha izoh berilgan: “Ismlarning egalik qo’
shimchalari bilan shaxs va sonda hamda kelishik
qo
’
shimchalari bilan o
’
zgarishi
turlanish
deyiladi”[6.45].
Qozoq tilida otlarning ma
’
no va vazifasiga ko
’
ra
негізгі зат
есім
(asosiy otlar),
көмекші зат
есім
(ko
’
makchi otlar) turlari farqlanadi. Bunda asosiy otlar yakka holda to
’
liq ma
’
noga ega bo
’
ladi
va gap bo
’
lagi vazifasida keladi. Ko
’
makchi otlarda esa to
’
liq ma
’
no bo
’
lmaydi, ular asosiy otlar
bilan bog
’
lanib, qo
’
shma so
’
z tarkibida keluvchi
алд, арт, аст, үст, жан, қас, ара, орта, іш,
сырт, бас, бет, шет, төбе, тұс, маң, қыр, ұш
[2.108] va hokazo so
’
zlardir. O
’
zbek tilida ot so
’
z
turkumidan hosil bo
’
lgan
vazifadosh ko
’
makchilar
borki, ular
old, ort, ust, tepa, orqa, yon, ich, ora,
bosh, o
’
rta, tag
va boshqa shu kabi so
’
zlar bilan ifodalanib, yordamchi so
’
z turkumidan biri bo
’
lgan
ko
’
makchi tarkibida o
’
rganiladi [8.493].
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosa qilish mumkin:
Qardosh o
’
zbek va qozoq tillaridagi ot so
’
z turkumiga oid terminlar ma
’
no va vazifasi
jihatidan bir-biriga o
’
xshash bo
’
lsa-da, otlarning ichki tuzilishida ayrim farq va tafovutlar aniqlandi.
Ot so
’
z turkumi, turdosh ot, atoqli ot, aniq ot, mavhum ot, ko
’
plik shakli kabi terminlar har
ikkala tilda turli terminlar bilan yuritiladi, lekin bir tushunchani ifodalaydi.
Tillardagi egalik shakllari ot so
’
z turkumiga xos bo
’
lgan grammatik shakllardan biri bo
’
lib,
o
’
zbek va qozoq tillari uchun umumiydir.
Ikkala tillardagi kelishiklar tizimi bilan bog
’
liq bo
’
lgan terminlar o
’
zaro o
’
xshash bo
’
lsa-da,
qozoq tilidagi
көмектес септік
termini o
’
zbek tilida uchramaydi.
O
’
zbek tilidagi
ismlarni kesimga xoslovchi shakllar
termini va qozoq tilida
зат есімнің
жіктелуі
terminlari bir xil vazifani bajarishga xizmat qiladi.
Көмекші зат есім
termini qozoq tilida mustaqil so
’
z turkumi bo
’
lgan ot so
’
z turkumi
tarkibida o
’
rganiladi, o
’
zbek tilida
old, ort, ust, tepa, orqa, yon, ich, ora, bosh, o
’
rta, tag
kabi
otdan
o
’
tgan so
’
zlar orqali hosil bo
’
luvchi vazifadosh ko
’
makchilar yordamchi so
’
z turkumi bo
’
lgan
ko
’
makchi tarkibida o
’
rganiladi.
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
8/2020
173
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
’
YXATI:
1. Исабаев Ә., Исаев С.. Дәулетбекова Ж., Нишанова Г. Қазақ тілі.
6-
сынипқа арналған оқулық
.
–
Ташкент: O’
zbekiston, 2017.
–
208 b.
2. Байқабылов У., Нишанова Г., Темирбаева М. Қазаы тiлi. Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiн 5
-
сыныбына арналған оқулық. –
Ташкент: O’
zbekiston, 2015.
–
224 b.
3
. Булекбаева Ш. Она тилини давлат тили билан коммуникатив
-
когнитив асосда қиёслаб ўргатиш
(Таълим қозоқ тилидаги мактаблар мисолида). Пед.фан...бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс. –
Самарқанд.
2019.
–
146 b.
4. Рафиев А. Туркий тилларнинг қиёсий
-
тарихий грамматикаси. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2004. –
103 b.
5. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A.va boshqalar Ona tili. Umumiy o
’
rta ta
’
lim maktablarining 5-sinfi
uchun darslik.
–
Toshkent: Ma
’
naviyat, 2015.
–
224 b.
6. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D., Mirzaahmedov A. Ona tili. Umumta
’
lim
maktablarining 7-sinfi uchun darslik.
–
Toshkent: Ma
’
naviyat, 2009.
–
128 b.
7. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. Ona tili. Umumiy o
’
rta ta
’
lim maktablarining 6-sinfi
uchun darslik.
–
Toshkent: Tasvir, 2017.
–
208 b.
8
. Замонавий ўзбек тили. Морфология. Масъул муҳаррир ф.ф.д. Сайфуллаева Р.Р.
-
Тошкент, 2008.–
522 b.
Do'stlaringiz bilan baham: |
