Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар



Download 4,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet235/389
Sana26.03.2022
Hajmi4,01 Mb.
#510812
1   ...   231   232   233   234   235   236   237   238   ...   389
Bog'liq
xoразм

Jadval 1 
O

zbek va qozoq tillarida kelishik shakllari 

 
O

zbek tilida 
Qo

shimcha 
Qozoq tilida 
Qo

shimcha 
1. 
Bosh kelishik 

Атау септігі

2. 
Qaratqich kelishigi 
-ning 
Ілік септігі
-
ның, нің, дың, дің
3. 
Jo

nalish kelishigi 
-ga 
Барыс септігі
-
қа, 
-
ке, 
-
ға, 
-
ге, 
-
а, 
-
е,
4. 
Tushum kelishigi 
-ni 
Табыс септігі
-
ды, 
-
ді, 
-
ты, 
-
ті,
-
ны, 
-
ні
5. 
O

rin-payt kelishigi 
-da 
Жатыс септігі
-
да, 
-
де, 
-
та, 
-
те, 
-
нда,
6. 
Chiqish kelishigi 
-dan 
Шығыс септігі
-
нан, 
-
нен, 
-
дан, 
-
ден, 
-
т
7. 


Көмектес септігі
-
мен, 
-
бен, 
-
пен


XORAZM MA

MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 

8/2020 
172
Farqli jihati: qozoq tilida kelishik qo

shimchalari singarmonizm va assimilyatsiya qoidasiga 
ko

ra tub asosga bir nechta variantlarda qo

shiladi [3.71]. O

zbek va qozoq tillarida kelishik 
shakllari o

rtasida o

zaro ma

no va vazifasi jihatidan bir xillik ko

zga tashlanadi. Faqat qozoq 
tilidagi yettinchi kelishik, ya

ni 
-
мен, 
-
бен, 
-
пен
qo

shimchalariga ega bo

lgan 
көмектес септік
termini o

zbek tilida uchramaydi. 
-
мен, 
-
бен, 
-
пен
shakli o

zbek tilidagi yordamchi so

z turkumiga 
kiruvchi 
bilan
ko

makchisiga to

g

ri keladi. Qozoq tili kelishiklar sonidagi bunday ortiqlikni 
A
.Rafiev “aslida keyingi davrda ko’
makchi va boshqa til unsurlarining vazifalari kengayganligi 
tufayli paydo bo
’lgan deyish mumkin”
[4.52] deya izohlaydi. 
Shuningdеk, qozoq tilidagi kеlishik shakllarining egalik qo’
shimchalari bilan qo

llanish yoki 
qo

llanmasligiga ko

ra ikki turini ifodalovchi 
жай септеу
ва 
тәуелді септеу
tеrminlari “Ona tili” 
darsligida uchramaydi: “тәуелдік жалғаусыз сөздердің септеуін жай септеу дейміз”; “тәуелдік 
жалғаулы сөздердің септеуін тәуелді септеу дейміз”
[2.102-103].
O

zbek tilidagi ismlarni kesimga xoslovchi shakllar -man, -miz, -san, -siz, -dir 
qo

shimchalari, shuningdek, bo

lmoq, sanalmoq, hisoblamoq so

zlari 
bog

lamalar
termini bilan 
ham yuritiladi va bog

lamalar barcha ismlar guruhiga kiruvchi so

z turkumlari bilan kela oladi. 
Qozoq tilida ushbu shakllarga yaqin qo

shimchalarni 
зат есімнің жіктелуі
tuslovchi shakllar 
sifatida ega bilan kesimni bog

lab turuvchi va shuning uchun tuslovchi qo

shimchali so

z har doim 
kesim bo

lib kelishi, ular barcha otlarga qo

shilmasdan faqat shaxs otlarigagina qo

shilishi 
izohlangan. Ushbu shakllar darslikda quyidagicha berilgan: 
Jadval 2 
Жіктік жалғаулары мыналар
 
Жекеше
Көпше

жақ
-
мын, 
-
мін
-
мыз, 
-
міз
-
бын, 
-
бін
-
быз, 
-
біз
-
пын, 
-
пін
-
пыз, 
-
піз
II 
жақ
Жекеше
Көпше
-
сын, 
-
сін
-
сындар, 
-
сіндер
-
сыз, 
-
сіз
-
сыздар, 
-
сіздер
III 
жақ
-
ды, 
-
ді, 
-
ты, 
-
ті
-
ды, 
-
ді, 
-
ты, 
-
ті
O

zbek tilida tuslanish faqat fe

l so

z turkumiga xos bo

lib, turlanish ismlar guruhiga kiruvchi 
so

z turkumlari doirasidagina o
’rganiladi. Bu haqida “Ona tili” dar
sligida turlanish terminiga 
quyidagicha izoh berilgan: “Ismlarning egalik qo’
shimchalari bilan shaxs va sonda hamda kelishik 
qo

shimchalari bilan o

zgarishi 
turlanish
deyiladi”[6.45]. 
Qozoq tilida otlarning ma

no va vazifasiga ko

ra 
негізгі зат
 
есім
(asosiy otlar), 
көмекші зат 
есім
(ko

makchi otlar) turlari farqlanadi. Bunda asosiy otlar yakka holda to

liq ma

noga ega bo

ladi 
va gap bo

lagi vazifasida keladi. Ko

makchi otlarda esa to

liq ma

no bo

lmaydi, ular asosiy otlar 
bilan bog

lanib, qo

shma so

z tarkibida keluvchi 
алд, арт, аст, үст, жан, қас, ара, орта, іш, 
сырт, бас, бет, шет, төбе, тұс, маң, қыр, ұш
 
[2.108] va hokazo so

zlardir. O

zbek tilida ot so


turkumidan hosil bo

lgan 
vazifadosh ko

makchilar
borki, ular 
old, ort, ust, tepa, orqa, yon, ich, ora, 
bosh, o

rta, tag
va boshqa shu kabi so

zlar bilan ifodalanib, yordamchi so

z turkumidan biri bo

lgan 
ko

makchi tarkibida o

rganiladi [8.493].
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosa qilish mumkin: 
Qardosh o

zbek va qozoq tillaridagi ot so

z turkumiga oid terminlar ma

no va vazifasi 
jihatidan bir-biriga o

xshash bo

lsa-da, otlarning ichki tuzilishida ayrim farq va tafovutlar aniqlandi. 
Ot so

z turkumi, turdosh ot, atoqli ot, aniq ot, mavhum ot, ko

plik shakli kabi terminlar har 
ikkala tilda turli terminlar bilan yuritiladi, lekin bir tushunchani ifodalaydi. 
Tillardagi egalik shakllari ot so

z turkumiga xos bo

lgan grammatik shakllardan biri bo

lib, 
o

zbek va qozoq tillari uchun umumiydir. 
Ikkala tillardagi kelishiklar tizimi bilan bog

liq bo

lgan terminlar o

zaro o

xshash bo

lsa-da, 
qozoq tilidagi 
көмектес септік
termini o

zbek tilida uchramaydi. 
O

zbek tilidagi 
ismlarni kesimga xoslovchi shakllar
termini va qozoq tilida 
зат есімнің 
жіктелуі
terminlari bir xil vazifani bajarishga xizmat qiladi. 
Көмекші зат есім
termini qozoq tilida mustaqil so

z turkumi bo

lgan ot so

z turkumi 
tarkibida o

rganiladi, o

zbek tilida 
old, ort, ust, tepa, orqa, yon, ich, ora, bosh, o

rta, tag 
kabi
 
otdan 
o

tgan so

zlar orqali hosil bo

luvchi vazifadosh ko

makchilar yordamchi so

z turkumi bo

lgan 
ko

makchi tarkibida o

rganiladi. 


XORAZM MA

MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 

8/2020
173
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO

YXATI: 
1. Исабаев Ә., Исаев С.. Дәулетбекова Ж., Нишанова Г. Қазақ тілі.
6-
сынипқа арналған оқулық


Ташкент: O’
zbekiston, 2017. 

208 b. 
2. Байқабылов У., Нишанова Г., Темирбаева М. Қазаы тiлi. Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiн 5
-
сыныбына арналған оқулық. –
Ташкент: O’
zbekiston, 2015. 

224 b. 
3
. Булекбаева Ш. Она тилини давлат тили билан коммуникатив
-
когнитив асосда қиёслаб ўргатиш 
(Таълим қозоқ тилидаги мактаблар мисолида). Пед.фан...бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс. –
Самарқанд. 
2019. 

146 b. 
4. Рафиев А. Туркий тилларнинг қиёсий
-
тарихий грамматикаси. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2004. –
103 b. 
5. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A.va boshqalar Ona tili. Umumiy o

rta ta

lim maktablarining 5-sinfi 
uchun darslik. 

Toshkent: Ma

naviyat, 2015. 

224 b. 
6. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D., Mirzaahmedov A. Ona tili. Umumta

lim 
maktablarining 7-sinfi uchun darslik. 

Toshkent: Ma

naviyat, 2009. 

128 b. 
7. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. Ona tili. Umumiy o

rta ta

lim maktablarining 6-sinfi 
uchun darslik. 

Toshkent: Tasvir, 2017. 

208 b. 
8
. Замонавий ўзбек тили. Морфология. Масъул муҳаррир ф.ф.д. Сайфуллаева Р.Р.
-
Тошкент, 2008.–
522 b. 

Download 4,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   231   232   233   234   235   236   237   238   ...   389




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish