XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
8/2020
171
Turkiy tillar noqardoshlik nuqtayi nazaridan ham, ayniqsa, qardoshlik nuqtayi nazaridan ham
juda sust o
’
rganilgan. Turkiy tillarni G
’
arbiy Yevropa tillari bilan qiyoslash masalalari, asosan,
roman-german tillari mutaxassislari tomonidan amalga oshirilgan. Shu bo
’
shliqni ma
’
lum darajada
to
’
ldirish va qardosh tillarni qiyoslab o
’
rganishni rag
’
batlantirish maqsadida biz ushbu ilmiy
maqola obyekti qilib o
’
zbek va qozoq tillari tilshunoslik terminlari (o
’
zbek va qozoq maktab
darsliklari misolida), xususan, ot so
’
z turkumi terminlarini yoritishni o
’
z oldimizga maqsad qilib
qo
’
ydik.
O
’
zbek tili qardosh qozoq tili bilan faqat genetik jihatdan qarindosh til hisoblanmay, shu bilan
birga, tipologik xususiyatlari ham umumiydir. Masalan, mustaqil so
’
z turkumlaridan biri bo
’
lgan ot
darsliklarda quyidagicha izohlangan. “Ona tili”da: “
Shaxs, narsa-buyum, joy nomlarini bildirib,
kim?, nima?, qayer? so
’
roqlariga javob bo
’
luvchi mustaqil so
’
zga
ot
deyiladi”[5.78]; “Қазақ
тілі”da: “Заттың атын білдіріп, кім?, не? деген сұраққа жауап беретін сөздер
зат есім
деп
аталады”[1.54]. Bir turdagi shaxslar, narsalar, o’
rin-joylarning umumiy nomini bildiruvchi yoki
shaxs, narsa, o
’
rin-joylarga atab qo
’
yilgan nomlarni ifodalovchi otlar
turdosh ot
(o
’
zbek tilida)
–
жалпы есім
(qozoq tilida)
, atoqli ot
(o
’
zbek tilida)
–
жалқы есім
(qozoq tilida) terminlari bilan
yuritiladi va ushbu terminlar aynan bir tushunchani ifodalaydi. Xuddi shunday
aniq ot
(o
’
zbek
tilida)
–
деректі зат есім
(qozoq tilida)
, mavhum ot
(o
’
zbek tilida)
–
дерексіз зат есім
(qozoq
tilida) terminlariga berilgan izohlarda ham bir xillikni ko
’rish mumkin. Qiyoslang: “
Sezgi
a
’
zolarimiz orqali bilishimiz mumkin bo
’
lgan narsalarni bildirgan otlarga
aniq otlar
deyiladi
”[7.128]; “Нақтылы тануға болатын зат атаулары деректі зат есім деп аталады”.
“Sezgi
a
’
zolarimiz orqali bilishimiz mumkin bo
’
lmagan, tafakkur va tasavvur orqali idrok qilinadigan
narsalarni bildirgan otlarga
mavhum otlar
deyiladi”; “Көзге көрінбегенмен, адамның ойлауы
нәтижесінде ғана танылатын құбылыс, ұғым атаулары
дерексіз зат есім деп аталады”.
Ko
’
rinib turibdiki, ushbu terminlar turli nomlar bilan atalsada, bir xil mazmunni anglatadi va
darsliklarda izohlarni ifodalash uchun keltirilgan misollar ham ikkala tilga o
’
zaro mos keladi.
Bizga ma
’
lumki, otlar birlik va ko
’
plikda qo
’
llaniladi. Otlarning ko
’
plik shakli qiyoslanganda
o
’
zbek va qozoq tillarida bir xillik ko
’
zga tashlansada, biroq qozoq tilida singarmonizm qonuniyati
mavjudligi sababli o
’
zbek tilidagi
-lar
qo
’
shimchasi qozoq tilida
-
лар,
-
лер,
-
дар,
-
дер,
-
тар,
-
тер
shaklida ishlatiladi. Ko
’
plik shaklini ifodalovchi terminlar o
’
rtasida ham o
’
xshashlikni ko
’
rish
mumin. Qiyoslang:
otning ko
’
plik shakli
(o
’
zbek tilida)
–
Зат есімнің көптелуі
(qozoq tilida).
Shuningdek, ism asoslariga qo
’
shilib, ularni boshqa so
’
zlarga bog
’
lab kelish va gap bo
’
laklarini
shakllantirishga xizmat qiluvchi egalik, kelishik hamda ismlarni kesimga xoslovchi shakllar
qiyoslanganda o
’
xshashlik bilan birgalikda ayrim farqlar mavjudligi aniqlandi. Jumladan,
qarashlilik ma
’
nosini uch shaxsdan biriga tegishli ekanligini bildiruvchi, ham birlik, ham ko
’
plikda
qo
’
llaniluvchi (o
’
zbek tilida: -m, -im, -ng, -ing, -i, -si, -miz, -imiz, -ngiz, -ingiz, -lari; qozoq tilida: -
м,
-
ым,
-
ім,
-
ң,
-
ың,
-
ің,
-
сы,
-
сі,
-
ы,
-
і,
-
мыз,
-
міз,
-
іміз,
-
ыңыз,
-
іңіз) shakllar o’
zbek tilida
egalik
shakli
va qozoq tilida
тәуелдік жалғауы
terminlari bilan yuritiladi. Egalik shakli bilan bog
’
liq
bo
’
lgan qozoq tilida bir nechta predmetning bitta shaxsga qarashli ekanligini bildiruvchi
оңаша
тәуелдеу
va bir yoki bir nechta narsaning ko
’
p kishiga, bir nechta narsaga tegishliligini bildiruvchi
ортақ
тәуелдеу
[2.84] terminlarining “Ona tili” darsliklarida ekv
ivalenti uchramaydi.
Ma
’
lumki, hozirgi turkiy tillarda kelishiklar miqdor jihatidan unchalik farq qilmaydi (tatar,
gagauz, ozarbayjon, turkman, qoraqalpoq, o
’
zbek tillarida 6 ta, qozoq tilida 7 ta, xakas va chuvash
tillarida 8 ta, yoqut tilida 9 ta, turk tilida 9 ta). Kelishik qo
’
shimchalari so
’
zning unli yoki undosh
bilan tugashiga ko
’
ra farqli ravishda qo
’
llaniladi. O
’
zbek va qozoq tillarida kelishik shakllari tizimi
quyidagicha:
Do'stlaringiz bilan baham: 
