Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 
–
8/2020
199
чақмоқ, Унда пинҳон ёниб, ошкор яшнади 
(Зулфия, Ўн саккиз ёшлик). Мисрадаги 
чақмоқ 
севгига нисбат бермоқда. Табиийки, эзотериянинг дастлаб мияда содир бўлувчи механизми 
шунга мос тарзда нутқий метафорик ҳосилаларни шакллантиради: 
Зулфияхонимнинг ўз 
отасининг темирчилик касбига ҳаваси, пўлат парчаларидан чақмоқлар сачратганига маҳлиё 
бўлгани ва ўшандоқ бўлишни орзу қилгани бизга
 
маълум 
(Миртемир, Тонг куйчиси); 
Кўзингда 
чақмоққа ўхшаш ўтли нам, Рангинг синиқиши, лаб титраши сир 
(Зулфия).

Хуллас, сўз инсон лисоний онгида ўзининг жами англатган маънолари билан мавжуд 
бўлади. А.М. Пешковский таъкидлаганидек, маъноларнинг ўзаро муносабатида сўз муайян 
маъновий эврилишни намоён қилади, бироқ бу эврилиш бизнинг илмий мулоҳазаларимиз 
меваси бўлмай, мавжуд психологик далилдир
[14]. Бинобарин, сўз лексик маъноси 
тараққиётига доир илмий фаразлар нечоғлиқ кўп бўлмасин, бу жараённи содда ва тушунарли 
тарзда қуйидагича тушунтириш мумкин. Яъни лексемадаги метафорик маъно ўзгаришлари 
асосан 
инсон хотираси заҳираларини мақсадга мувофиқ тарзда ишлатиш 
омилига кўра 
содир бўлади. Теварак
-
оламдаги миллиардлаб нарса ва ҳодисаларни алоҳида, уларнинг 
ўзигагина тегишли ном билан номлаш ва шу номларни хотирада сақлашнинг мутлақо 
имкони йўқ. Бунда мавжуд номлар асосида шу ном замирида ифода этилаётган предметга 
ўхшаш белгили предметни номлаш зарурати юзага чиқади. Негаки инсон онги ўз атрофида 
содир бўлаётган воқеликни англаш учун даставвал уни психик
-
эмотив жиҳатдан таҳлил 
қилиш жараёнини амалга оширади. Бунда у воқеликни ифода этаётган мавжуд тушунчаларни 
тасаввур кўринишида онгида гавдалантириши учун шу тушунчаларни таркиб топтирган 
белгилардан фойдаланиши зарур. Ҳолбуки, белги ўз
-
ўзидан инъикос топмас экан, табиий 
равишда товуш қобиғи –
алоҳида номга эҳтиёж туғилади. Ном –
ахборот алмашиниш 
(когнитив, коммуникатив) жараёнида предмет, нарса ва ҳодисаларнинг ўзаро муқоясасидан 
келиб чиқувчи белгиларини инсон хотирасида доимий равишда қайта тиклаб, нутқ вазиятига 
мос тарзда муқобил номлар асосида узатиб туради. Предметлараро таксономиянинг иккинчи 
жиҳати ҳам бор. У инсоннинг мавжуд предметлар оламидаги ўзаро ўхшаш белгиларни 
сезиш, пайқаш лаёқатининг исботидир. Индивидуал олам қадриятий манзарасининг констант 
бирликларини ўзида акс эттира олувчи метафора эса шу йўл билан қайта ишланган, эмотив 
жиҳатдан тўйинтирилган, олам ҳақидаги янги ахборотни ўзига хос билиш категорияси 
сифатида олам концептуал манзарасига муҳрлайди, тушунчаларнинг репрезентация 
натижаларини эса асосий маданий
-
ментал модель сифатида лисоний манзарага бириктиради
[15].