Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
9/2020 
190
тақим тагларига без
келгани каби [
2.294]; 
барс
–
чивин, пашша чақишидан ёки эшакем 
бошланишида терида пайдо бўлган пайса, шиш [2. 235] каби.
Турли тошмалар, учуқлар номлари:
 
қïзламуқ
(қизамиқ ва шунга ўхшаш тошиб 
чиқадиган тошмалар) [2.344], 
қабарған
(қичишиб, ҳарорат билан баданга чиқадиган 
қаварчиқ, чиқиқ) [2.338], 
қамчïғу
(қаттиқ алам, қичиш ва иситма билан лаб ва бармоқларга 
тошадиган кичик чиқиқ (учуқ) [2.324], 
сöкнäгÿ
(тирноқ билан гўшт орасига чиқадиган чиқиқ 
[2.324], 
ÿрÿң
(ёш боланинг тирноқлари юзида бўладиган оқ нуқта) 
[2. 107] 
каби.
Тиббий атамалар орасида метафора маъносига эга номинация алоҳида ўрин тутади. 
Инсонлар ўз ҳаёти давомида ўсимликлар, ҳайвонлар билан доимий алоқада бўлади. Бирон
бир янги пайдо бўлган касалликнинг ўзига олдиндан маълум бўлган бирор предмет билан 
ўхшаш жиҳатларини пайқайди, касалликни ўша предметга ўхшатади
ва ўша предмет номи 
билан атайди. Масалан, 
чïпқан
сўзи қадимда жилон жийдани англатган. Чипқон яраси, 
қизилликда жилон жийдага ўхшагани учун бу касаллик ҳам шундай аталган [2.299]. Ёки 
“баданга сувли пуфакчалар тошириб, иситма чиқарадиган, кўпинча болаларда учрайдиган 
оғир юқумли касаллик” [6.477] бўлган чечак касаллигининг номи метафорик эвфемизация 
натижасида “гул” маъносини билдирувчи 
чечак
сўзидан олинган. Чигиллар уни 
чäкäк
[2.261] 
деб талаффуз қилганлар.
Қадимги
туркий тилда оддий тиббий атамаларга нисбатан мураккаб тиббий атамалар
сони нисбатан кам.
Қўшма
атамаларни ташкил этадиган таркибий қисмларни (масалан, 
юрак
-
қон томир касалликлари
каби) деярли учратмаймиз. Илк давр туркий тилда
қўлланган 
тиббиётга доир атамаларни таҳлил қилиш шундан далолат берадики, унда сўз бирикмаси 
тарзида тузилган атамаларнинг, асосан, атрибутив муносабатини қайд этиш лозим. Атамалар 
касалликни номлашда аҳамиятли маъно ифодаловчи икки ёки ундан ортиқ сўзларни бир
-
бирига боғлаш натижасида ҳосил қилинади. Ушбу сўз бирикмасини ташкил этадиган ҳар бир 
сўз тиббиёт тушунчалари билан боғлиқ ҳодисани, ҳолатни ёки жараённи ифодаловчи 
тушунчанинг асосий номинатив маъносини белгилайди. Масалан, 
сарïғ кäзiк
(сариқ 
касаллиги, [2.26
3], 
талған iк
(тутқалоқ касали) [2.292] каби.
Бундай ҳолатда атама, нечта сўздан ташкил топишидан қатъи назар, битта тушунчани 
англатади. Бундай усул билан ҳосил қилинган мураккаб атамалар, ноқулайликларга қарамай, 
бир қатор афзалликларга ҳам эга. Мураккаб
атамалар тиббий тушунчаларнинг тавсифини 
аниқ акс эттиришга имкон беради. 
Тиббий атамалар соматизмлар ва уларга турли сўзларнинг қўшилишидан ҳам ҳосил 
қилинган
. 
Кўплаб олимларнинг фикрига кўра, ушбу ва бошқа анатомик номлар сўз 
бирикмаларининг
энг барқарор ва қадимий қатламидир.
Улар анатомик орган номи ва 
касаллик номини ифодаловчи сўзлардан иборат бўлади. Бу номлар касалликларнинг умумий 
номларига киради. Масалан,
бағрïм башï
бирикмаси “бағрим яраси” [2.191] маъносини 
ифодалаган.
Касаллик номлари кўчма
маънода ҳам қўлланиши мумкин. Масалан, 
қарт
сўзи, 
юқорида таъкидланганидек, “яра” маъносини ифодалайди. Бу сўз кўчма маънода 
эр
 
сўзининг 
аниқловчиси сифатида қўлланиб, бирикма “хулқи бузуқ, қайсар одам” маъносини англатади: 
қарт
 
эр
[2.232].
Касаллик номини англатувчи сўз феъл туркумига оид сўз билан синтагматик 
муносабатга киришиб, предикатив бирлик ҳосил қилади:
 
баш алïқтï –
 
яра қаварди ва 
фасодланди
 
[2.143]. 
Баш 
(
яра) ва 
алïқтï
(қаварди,
фасодланди) сўзлари биргаликда касаллик 
аломатларининг умумлаштирилган номини ифодалайди.
“Девон”да ҳайвонлар билан боғлиқ касалликлар номлари ва уларни даволаш билан 
боғлиқ сўзлар ҳам изоҳланган. Масалан, 
чilдäк
[2.316]; 
эмilгäн
(
хуном
//
хунном;
бадном
//
бандом
[2.123]; 
аңдуз
[2.95] каби.