Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 
–
9/2020
147
жилдини қўшган холда ўн уч бобдан иборатлиги ва ҳар бир боб яна кичик сарлавҳали 
қисмларга
бўлинганлиги ўқувчига енгиллик туғдиради. Унинг Қўқон хонлиги тарихига оид 
қисми биринчи китобнинг учинчи
- 
“Тошкент”, “Тошкент мусулмонлари”, “Бозор ва савдо” 
деб номланган боблари, иккинчи китобнинг эса “Қўқон” деб номланган боби ҳисобланади.
Қўқон
хонлигида солиқ тизимини ўрганишда эса ушбу асарнинг биринчи китобининг 
бешинчи
“Бозор ва савдо” деб номланган боби муҳим хисобланади. Унда “Тошкент 
бозорлари”, “Якшанба бозор”, “Тезаурус”, “Нонвойлар”, “Пардоз буюмлари”, “Ёғлар”, 
“Пойабзаллар ва терилар”, “Қирғиз бозор”, “Карвонсаройлар”, “Хиндуслар”, “Пул 
айирабошлаш”, “Пахта яхшиликлари”, “Шойи
-
ипак ва унинг маданияти”, “Ипакнинг 
афсонавий тарихи”, “Пул”, “Имтиёзлар ва солиқлар”, “Ўрта Осиё савдоси статистикаси”, 
“Транспортировка
(ташиш)”, “Карвонлар савдоси” деб номланган сарлавҳали қисмлар 
мавжуд
[5]. 
Асарнинг иккинчи китобининг тўққизинчи (асарда боблар иккала жилд учун 
умумий рақам билан қўйилган) боби “Қўқон” деб номланган ва унда “Маҳрам”, “Қўқонга 
яқинлашиш”, “Меҳтарнинг қабулида”, “Оталиқ”, “Сарой”, “Армия”, “Қурол яроқ ва Бердан 
милтиқлари”, “Қоғоз тайёрлаш”, “Бозор”, “Зерикарли кутиш”, “Рус савдогарларига нисбатан 
чекловлар ва мажбуриятлар”, “Хоннинг савдо шартномаси хақидаги ғояси”, “Евграф”, 
“Хоннинг талаби”, “Учқўрғон”, “Бизнинг хонга тақдимотимиз”, “Мамлакат хаёти”,
“Эътиқод 
ва хурофотлар”, “Андижон”, “Задех хон”, “Ўш”, “Олдинга бориш таъқиқланган”, 
“Марғилон”, “Тошкентга қайтиш”, “Хонликнинг эскизи”, “Бу хукумат”, “Оғир солиқлар”, 
“Чегирма” деб номланган сарлавхали қисмлар мавжуд
[6]. 
Қўқон
хонлигида солиқ тизимини таҳлил этишда
мамлакатнинг сиёсий, иқтисодий, 
ижтимоий, маданий хаётига оид маълумотларни тўлиқ ўрганиш талаб этилади ва
Ю.Скайлернинг “Туркистон” асарида хонликка тегишли бўлган барча маълумотлар солиқ 
тизимини ўрганиш учун жуда муҳимдир.
“Taxes on trade” деб номланган қисмда савдодан 
олинган солиқлар, бож тўлови хақида баён этилган ва бу солиқ “zakyat” деб номланиши, 
унинг тартиб бўйича ундирилиш анъанаси ва амалиётдаги ундирилиш холати бир
-
бирига зид 
келиши хақида айтиб ўтилган. Қўқон хонлигида солиқ тизимини ўрганишда закот 
солиғининг диний йиғим эканлиги, кейинчалик давлат закотни чорвадорлар ва 
савдогарлардан йиғиладиган асосий
солиқ сифатида олганликларини Бурхонов И.нинг 
тадқиқотларидан билиш мумкин
[7]. 
Ю.Скайлер
Қўқон
хонлиги бошқарув тизимининг қоидалари билан бирга ижтимоий 
хаётдан ҳам мисоллар келтиради, шу билан бирга закотни савдогарлардан ундирилиш 
тартибини баён этаётиб шундай фикрларни беради: “Ҳар бир савдо карвони закот 
тўлаган....Агарда рус савдогарининг 10000
минг рубльга тенг келадиган махсулоти бўлса, 
2
50 рубль закот тўлаган ва бу йил охиригача етган. У бир йилга бемалол мамлакат ичида 
савдо қилиш имтиёзини олган. Агарда, масалан, савдогар Россияга карвон жўнатган бўлса 
унинг моллари бир йил ўтганидан кейингина қайтиб келса у закотни бошқатдан тўлаган. Ёки 
Россияга бир неча маротаба бориб келса ҳам ўша биринчи тўлаган закоти етарли бўлган” [1]
.