Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 
–
9/2020
149
Баёнийнинг «Хоразм тарихи» номли асари муаллиф режасига биноан 16 бобдан иборат 
бўлиши лозим эди. Асар муаллиф томонидан
1339/1920-
21 йили ёзилган. Ундаги воқеалар 
баёни 1336/1918 йилгача, яъни Хива хони Асфандиёрнинг вафотигача берилиши 
мўлжалланган. Муаллифнинг сўзига қараганда бу асар «Шажарайи Хоразмшоҳий»нинг 
тўлдирилган варианти эди. Бироқ тавсиф этилаётган асар тўлиқ эмас. У фақатгина еттинчи 
бобнинг бошланиши хон Элтузарнинг (1219
-1221/1804-
1806 йй.) ҳукумати баёни билан тугаб 
қолади. Бундан асар тугалланмай қолган деган тахмин қилиш мумкин. Ҳозиргача «Хоразм 
тарихи»нинг ягона нусхаси Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтида сақланади. Хати 
настаълиқ, қоғози ўқувчи дафтари, ҳажми
90+1 варақ, 22х36. Қўлёзма нусхаси XX асрнинг 
биринчи чорагининг охирида кўчирилган [6]. Мазкур нусханинг охирида А.Носиров ва 
А.Жувонмардиевларнинг асарнинг қиммати ҳақидаги қайдлари ҳам мавжуд.
Мунис ва Огаҳий асарлари сингари Баёний асарлари ҳам тадқиқотчилар томонидан 
ўрганилиб, ўзининг юксак баҳосини олган. Жумладан, Я.Ғуломов Огаҳий ёзган тарихнинг 
Баёний томонидан қайта ёзилган қисми (1846
-
1873 й) ҳақида гапириб қуйидагиларни ёзади: 
«Огаҳий асарларидаги маълумотларни Баёний маълумотлари билан солиштириб кўрилганда 
катта тафовут йўқ, аммо Баёнийда учрайдиган ва диққатга сазовор баъзи бир маълумотлар 
тўлиқроқ
бўлиб, Огаҳий асарларида мукаммал эмас»
[7]. Шунингдек, тарихчи 
М.Й.Йўлдошев Баёний асарлари хақида: «Баёнийнинг асари фактик материалларнинг 
кўплиги ва воқеаларни изчил баён килиши жиҳатидан Мунис ва Огаҳийнинг кўп томли 
қўлёзмаларига нисбатан ҳам қимматлирокдир»[8] деган сўзи ҳақиқатдир.
Баёнийнинг асарларида Хоразм тарихининг ижтимоий
-
сиёсий ва маданий хаётига оид 
қимматли
маълумотлар келтирилган. Шунингдек, Хива хонлигининг сиёсий тарихи жуда 
муфассал берилган. Бу асарлар Хоразм тарихини ўрганишда мухим манба хисобланади.