Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

Key words: 
speaking, listening, speech, writing, round table, technology, problem-based 
learning, situation, analysis
 
 
Тил
ўргатиш
ва
гапиришни
ўргатиш
тушунчалари
бир
-
биридан
тубдан
фарқ
қилади
. 
Агар
тил
ўргатиш
деганда
тил
ҳодисалари
ва
улар
ҳақидаги
билимлар
юзасидан
маълумот 
бериш
тушунилса
, 
гапиришни
ўргатиш
деганда
фикрни
оғзаки
баён
қилиш
кўникмаларини 
шакллантириш
ва
малакаларини
ривожлантириш
назарда
тутилади. Гапира
олиш
учун
коммуникатив
лаёқатни
эгаллаш
лозим.
Коммуникатив
лаёқат
деганда
кишининг
фикр
алмашиш,
мулоқот
қила
олиш
лаёқати
тушунилади.
Мулоқот
лаёқати
қуйидагилардан
ташкил
топади: 
- 
суҳбатдошларга
воқеа
-
ҳодиса
ҳақида
гапириб
бера
олиш;
- 
суҳбатдошнинг
жавобини
тушуна
олиш
ва
изоҳлай
билиш;
- 
жавобларга
мос
муносабат
билдира
олиш.
Ушбу
малакалардан
бирортаси
ривожланмай
қолса
мулоқот
лаёқати
тўла
-
тўкис
бўлмайди.
Агар
гапирувчи
тингловчи
ролини
ҳам
талаб
даражасида
бажара
олсагина
унда
мулоқот
лаёқати
ривожланган
ҳисобланади
.
Психолингивистик
тадқиқотларнинг
далолат
беришга
кўра
гапириш
жараёни
уч
босқичдан
ташкил
топади: 
1. Тузиш
босқичи: нутқ
вазияти
ва
нутқни
қабул
қилувчи
ҳисобга
олган
ҳолда
нима, 
қандай
баён
қилиниши
лозимлиги
режалаштирилади. 
2. Кўчириш
босқичи:
нимани
ва
қандай
гапга
кўчириш,
ўтказиш
кераклигини
режалаштирилади. 
3. Ижро
босқичи:
оғзаки баён
қилиш
, 
яъни
артикулация ва
тана
тили
орқали
фикрни
юзага
чиқариш. 
Гапиришни
ўрганиш
жараёнида
бир
қатор
қийинчиликлар
содир
бўлади
бу
қийинчиликлар
машқ
қилиш
орқали
бартараф
қилинади
. 
Таълим
жараёнида
бир
қатор
ҳолатлар
борки,
улар
аксарият
ўқувчиларда
учрайди.
Қуйидаги
жумлалар
гапириш

---

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 
–
9/2020
201
жараёнидаги
қийинчиликлардан
далолат
беради.
Чет
тилларни
ўрганишда
қийинчилик
асосан
иккинчи
ва
учинчи
босқичларда
содир
бўлади. Гарчи
гапириш
ва
ёзиш
нутқ
фаолиятининг
продуктив
тури
бўлса
ҳам
улар
ўртасида
катта
фарқ
бор.
Бу
фарқни
қуйидаги
уч
соҳада
кузатиш
мумкин:
1. 
Гапириш
учун
артикулация
муҳим. 
2. 
Гапиришга
ажратилган
вақт
ёзишга
нисбатан
чекланган,
вақт
танқислиги
мавжуд. 
3. Гапириш
ҳар
доим
тана
тили
билан
боғлиқ. 
Нутқлар ўз
навбатида
икки
гуруҳга
бўлинади: оғзаки
ва
ёзма. Гапириш
ва
тинглаб 
тушуниш
нутқ
фаолиятининг
оғзаки
турига
мансуб
бўлганлиги
учун
ҳам
умумий
хусусиятларга
эга.
Булар
ички
нутқ
ва
фараз
қилиш
фаолияти
билан
боғлиқ. Тинглаб
тушуниш
ва
гапиришни
ўргатиш
жараёнида
нутқ
фаолияти
турларининг
умумий
хусусиятларни
ҳисобга
олиш
методик
жиҳатдан
муҳимдир.
Н.И.Жинкин
таъкидланганидек,
нутқни
тинглаб
тушунишни
ўрганиш
учун
гапириш
лозим. Тушуниш
гапириш
жараёнида,
гапириш
эса
тушуниш
жараёнида
шаклланади. Гапириш
ва
тинглаб
тушуниш
нутқ
фаолиятининг
ўқиш
ва
ёзиш
турлари
билан
узвий
боғлиқ
. 
Ёзув
оғзаки
нутқ
асосида
пайдо
бўлган.
Ёзув
оғзаки
нутқни
қоғозга
тушириш
имконини
беради. Ўқиш
оғзаки
нутқдан
ёзувга
ўтиш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
. 
Ўқиш
ва
ёзишни
ўрганиш
нутқни
тинглаш
қобилияти
ва
артикуляцияни
ривожлантириш
билан
боғлиқ. Гапириш,
гаплашиш
, 
ўқиш
жараёнида
оғзаки
нутқ
ривожланиб
боради. 
Муаммоли
 
ўқитиш
 
технологияси. 
 
Барчамизга
маълумки
замонавий
таълим
технологиясида
муаммоли
таълим
алоҳида
ўрин
эгаллайди.
Муаммоли
таълим
технологиясининг
замирида
ёки
бир
-
бирига
боғлиқ
бўлган
муаммолар
занжири
ётади. Муаммоли
таълим
методига
асосланган
таълим
жараёни
қуйидаги
тўртта
босқичда
амалга
оширилади. 
•
Муаммоли
вазият
ҳосил
қилиш
;
•
Муаммоларни
шакллантириш
ва
муаммони
ечиш
учун
умумий
таҳлил
қилиш
;
•
Таҳмин
қилинган
ечимни
текшириш; 
•
Амалий ва назарий характердаги масалаларда қўллаш, уларни
тартибга солиш
ҳамда
сиёсатлаштириш. 
Дарс
жараёнида
ўқувчи
муаммони
ечар
экан, ўзича
муҳим
бўлган
“кашфиёт”
қилади
. 
Бу
ҳол
ўқувчида
ўзига
ишонч
ҳосил
қилади
(
яъни
менинг
кашфиётим,
мен
топдим,
ихтиро
қилдим)
, 
мана
шу
томони
билан
муаммоли
таълим
технологияси
бошқа
барча
ўқитиш
технологияларидан
устун
туради.
Чунки
бунда
ўқувчи
изланиш
олиб
бориш,
тахлил
қилиш
, 
эмпирик
хулоса
чиқариш,
бошқа
вазиятга
қўллаш
, 
фикр
мулоҳазаларини
тахминан
системалаштириб
исботлаш
келгусида
амалий
фаолиятга
қўллаш
малакаларини
эгаллаб
боради.
Муаммоли
таълим
анъанавий
ўқитиш
методикасига
таянади.
Ўқитувчи
муаммоли
вазиятни
ўқувчилар
олдига
қўйиш
билан
бир
қаторда
, 
уни
ечиш
учун
изланиш
зарурлигини,
изланиш
усулларини
ўқувчиларга
ўргатади.
Муаммо
ечимини
топиш,
излашга
ўтиш
учун,
энг
аввало
зарурий
муҳит
яратилиши
керак.
Муаммо
аниқ
бўлиши,
ўқувчилар
уни
ечимини
излаш
жараёнида
олдинги
мавзуларда,
фанларда
олган
маълумотларни,
тушунчалари,
билимлардан
фойдалана
оладиган
бўлиши
керак.
Ўқувчилар
олдига
қўйилган
муаммо
ўзининг
долзарблигига
эга
бўлиши
ҳам
муҳим
аҳамиятга
эга.
Ўқувчи
изланишни
маълум
бир
системада,
муайянликда
бўлган
муаммо
устида
олиб
бориши
керак.
Шунда
ўқувчи
муаммони
таҳлил
қилади,
қисмларини
ажрата
олади ва
ечиш
учун
киришади. 
Таълим
жараёнини
лойиҳалаш
бевосита
муаммоли
таълимни
лойиҳалашга
олиб
келади. 
Муаммоли
ўқитиш
технологик
лойиҳалаштирилган
ўқув
жараёнини
амалга
оширишнинг
дидактик
конструкцияси
сифатида
қўлланилади
. 
Америкалик
олим
У.Гордон
ўқувчиларга
муаммоларни,
унинг
ташкил
қилувчи
элементларини
шакллантиришни
ўргатишни,
излашнинг
бош
мақсадини
ажрата
билишни,
турли
-
туман
характердаги
масалалар
ечимининг
ўхшашларини
қидиришни
ўргатиш
муаммоли
таълим
жараёни
учун
муҳимлигини
таъкидлайди.
Ўқитувчи
муаммони
қўйишни
билибгина
қолмай
унинг
ечимини
топиш
усулларини
ўқувчиларга
ўргатиши
керак
: 
тўғри
(муайян
масалага
ўхшаш,
масалалар
қандай
ечилади),
шахсий
(муайян масалада
берилган
объект
образига
киришга
харакат
қилиш
ва
шу
нуқтаи
-
назардан
мулоҳаза
юритишга уриниб
кўриш),
символитик
(икки
жумла
орқали
масаланинг
моҳиятини образли
аниқлашни
бериш),
фантастик
(бу
масалани
эртак
қаҳрамонлари
қандай
ечган
бўлар
эдилар).
Муаммоли
вазиятни
бундай
усулда
ечишга
ўргатиш
орқали
ўқувчиларда
синтетик, абстракциялаш,
фантазия
қилиш
, 
ўзгаларни
эшитиш,

---

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
9/2020 
202
оддийдан
ғайри
оддийни,
ғайриоддийдан
оддийни
топиш,
ўхшатишлардан
моҳирона
фойдаланиш
кўникмаларини
шакллантиради. 
Муаммоли
таълим
жараёнида
ўқитувчи
ўқувчилар
ўртасида
фикрлар
алмашинишини
бошқариш;
ишончли
далиллар
асосида
ўз
фикрида
тура
олиш;
мухолиф
томоннинг
фикрини
мунозара
қилиш
; 
малакасини
ривожлантириш;
ўқувчини
актив
фикрлаш
фаолиятига
асослаш,
масалани
долзарблаштириш,
ўз
фикрини
баён
қилишнигина
эмас,
балки
бошқаларни
ҳам
эшитиш
маҳоратини
ривожлантириш,
ўқувчилар
билдирган
фикрлардан
фойдали
ахборотни
олиш
ва
зарур
хулосалар
чиқариш
ва
ўқувчилар
ихтирочилик,
тадқиқотчилик, лойиҳаловчилик
каби
зарурий
сифатларни
шакллантиришдир. 
Муаммоли
таълим 
- 
бу
мантиқий
фикрлаш
операцияси (таҳлил, умумлаштириш)
ва
ўқувчиларнинг изланишли
фаолияти
қонуниятларини
(муаммоли
вазият,
билишга
қизиқиш
, 
эҳтиёж)
ҳисобга
олиб
тузилган
таълим
ва
ўқитишнинг
илгари
маълум
бўлган
усулларини
қўллаш
қоидаларининг
янги
тизимидир.
Шунинг
учун
ҳам
муаммоли
таълим
кўпроқ
ўқувчи
фикрлаш
қобилиятининг
ривожланишини,
унинг
умумий
ривожланиш
ва
эътиқодининг
шаклланишини
таъминлайди.
Дидактиканинг
барча
ютуқларини
истисно
қилмай
, 
балки
улардан
фойдаланган
ҳолда
муаммоли
таълим
илмий
билим
ва
тушунчаларини,
дунёқарашни
шакллантириш,
шахс
ва
унинг
интелектуал
фаоллигини
ҳар
томонлама
ривожлантириш
воситаси
сифатида
ривожлантирувчи
таълим
бўлиб
қолади
.
Дидактикада
муаммоли ўқитиш
янги йўналиш
сифатида
ХХ
асрнинг
70-80 
йилларида
юзага
келди.
А.М.Матошкин
, 
Т.В.Кудряшев,
М.И.Махмутов,
И.Я.Лернерлар
муаммоли
ўқитиш
қонуниятларини
чуқур
ўргандилар. 
Анъанавий
дидактика
бутун
эътиборни
ўқитувчи
фаолиятига
қаратган
ва
таълим
жараёни
деганда асосан
ўқитиш
жараёнини
кўзда
тутган,
кўпинча
ўқувчиларнинг
репродуктив
фаолияти
баён
қилинар
эди,
холос.
Ҳозирги
замон
дидактикаси
ўқувчиларнинг
мустақил ўқув
-
билиш
фаолиятига
эътиборни
кучайтирди. Муаммоли
таълим
назарияси
ўқувчи
интеллектуал
кучининг
ривожлантирувчи
таълимни
ташкил
қилишнинг
психологик
- 
педагогик
йўллари
ва
усулларини
тушунтиради. 
Муаммоли
вазиятларнинг
роли
ва
аҳамиятини аниқлаш
ўқувчи
фаол
фикрлаш
фаолиятининг
психологик
-
педагогик
қонуниятларини
изчил
равишда
ҳисобга
олиш
асосида
ўқув
жараёнини
қайта
қуриш
ғоясига
олиб
келди.
Янги
педагогик фактларни
назарий 
жиҳатдан
мулоҳаза
қилиб
кўриш
асосида
муаммоли
таълимнинг
асосий
ғояси
аниқланади:
муаммоли
таълимда
билимнинг
деярли
катта
қисми
ўқувчиларга
тайёр
ҳолда
берилмайди,
балки
ўқувчилар
томонидан
муаммоли
вазият
шароитларида
мустақил
билиш
фаолияти
жараёнида
эгаллаб
олинади.
Маълумки, шахснинг
ҳар
томонлама
ва
гармоник
ривожланишининг
муҳим
кўрсаткичлари
юқори
даражада
фикр
юритиш
қобилиятининг
мавжудлигидир.
Агар таълим
ижодий
қобилиятини
ривожлантиришга
олиб
борса,
у
ҳолда
уни
сўзнинг
замонавий
маъносида
ривожланишни
билимга
таянган
ҳолда
, 
махсус
педагогик
воситалар
ёрдамида
ўз
ўқувчиларини
фан
асосларини
ўрганиш
жараёнида
фикрлаш
қобилияти
ва
билиш
эҳтиёжини
оширади. 
Бугунги
кунда, муаммоли
ўқитиш
деганда
машғулотларда
педагог
томонидан
яратиладиган
муаммоли
вазиятлар
ва
уларни
ечишга
қаратилган
тингловчиларнинг
фаол
мустақил
фаолияти
тушунилади.
Бунинг
натижасида
тингловчилар
касбий
билимларга,
кўникмаларга,
малакаларга
эга
бўладилар
ва
фикрлаш
қобилиятлари
ривожланади. 
Муаммоли
ўқитиш, ўқитишнинг
шахсга
йўналтирилган
технологияларига
тааллуқли
, 
чунки
бу
ерда
шахс
субъект
сифатида
қаралади
, 
муаммоли
вазиятларнинг
мақсади
- 
педагогик
жараёнда
ўзига
хос
қизиқиш
уйғотишдир.
Муаммоли
ўқитиш,
ўқитишнинг
энг
табиий
самарали
услулидир,
чунки
илмий
билимлар
мантиғи
ўзида
муаммоли
вазиятлар
мантиқини
намойиш
этади
.
Муаммоли
вазиятлар
киритилиб,
анъанавий,
баён
этиш
ўқув
материалининг
энг
мақбул
таркиби
ҳисобланади
. 
Педагог
муаммоли
вазият
яратади,
тингловчини
уни
ечишга
йўналтиради,
ечимини
излашни
ташкил
этади.
Муаммоли
ўқитишни
бошқариш
педагогик
маҳоратни
талаб
этади,
чунки
муаммоли
вазиятнинг
пайдо
бўлиши
индувидиал
ҳолат
бўлиб,
табақалаштирилган
ва
индивидуаллаштирилган
ёндашувни
талаб
этади. 
Муаммоли
ўқитиш
ижод
жараёнидан
ностандарт
усуллар
билан
ечишни
тақозо
этади.
Таҳсил
олувчиларга
машқ
учун
бериладиган
масалалар,
олинган
билимларни
мустаҳкамлаш 
ва
малакалар
ҳосил
қилиш
учун
хизмат
қилса
, 
муаммоли
масалалар
эса
фақат
янги
ечимлар
излашга
қаратилади
. 
Ўқув
материалини
муаммоли
тақдим
этилишининг
моҳияти
шундаки,

---