|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
12/2020
293
Чет тилидан ўзбек тилига кириб
келган сўзларни қўллаш билан боғлиқ айрим хатолар мавжуд
эканлигини оғзаки ва ёзма нутқда кузатиш мумкин. Масалан, араб тилида
олим
сўзининг кўплиги
уламо
, кўплаб ўринларда бу сўзнинг
уламолар
шаклида қўлланиши билан боғлиқ хатоларни кўрамиз.
Масалан, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” 3 жилдида уламо сўзи қуйидаги маъновий қийматга эгалиги
таъкидланади:
УЛАМО
[
а. –
“олим” с. кўпл.] Ислом илоҳиётчилари ва ҳуқуқшунос (фақиҳ)лари, шунингдек,
диний муассасаларга, суд (қозилик) маҳкамаларига, ўқув юртларига мутасадди бўлган барча ислом
дини олимлари.
Бироқ иллюстратив мисоллар берилган изоҳ билан унчалик ҳам мос тушмаган. Чунки изоҳда
сўзнинг кўплик маъносида эканлигига урғу берилган (“....олимлари”). Мисолда эса кўплик қўшимчаси
қўшиб қўлланган ҳолатни ҳам кўрамиз. Қиёсланг:
–
Дуруст, миянг тўлибди, –
деди кулиб
Тантибойвачча, –
яқин ўртада унча
-
мунча
уламони
бир чўқишда қочирасан.
(
Ойбек, Танланган
асарлар
).
Маъдалихон [Муҳаммад Алихон]га фатво ёзиб берган Қўқон
уламоларидан
бир нечалари
қочиб қутулдилар
.
(
А.Қодирий, Меҳробдан чаён
).
–
Ёшларга ҳомийлик қилиш, йўл
-
йўриқ кўрсатиш
исломнинг,
уламоларнинг
ишидир, –
деди қалтираб, бўзариб мунофиқлардан бири.
(
Ойбек, Нур
қидириб
).
Қуйидаги
мисраларда ишлатилган
марқад
сўзи араб тилидаги
қабр
сўзининг кўплик шакли,
шеърнинг вазн ва қофия
талаби билан
сарҳадлар, марқадлар
тарзида қўллаш билан боғлиқ хатолик
юзага келган:
Ўртада дарё бор –
жўшқин ва асов,
Узала тушганди нотинч сарҳадлар.
Замонлар орага солди турфа ғов,
У ёнда интизор не
-
не марқадлар
.
(Ҳирот. 6/1
71)
Назаримизда, мантиқ ёки поэтик мазмун эмас, балки поэтик шакл –
қофия эҳтиёжи сўзни шу
шаклда истифода қилишга олиб келган.
Бошқа тиллардан сўз олиш ҳисобига бойиш ҳодисаси барча тилларга хос. Абдулла Орипов ҳам
ўз ижодида ушбу ҳолатдан унумли фойдаланганлигини кўплаб ўринларда кузатиш мумкин. Қуйида
берилган мухаммасида қўлланган арабий қатламга мансуб
мақдам
сўзи
“келиш
жойи” ва “қадам
қўйган жой” маъноларини англатади ва вазн талабига кўра
қадами
,
оёғининг ости
ифодаларидан кўра
устунлиги ҳамда арабий сўзлар қўплиги бадиий
меъёр бўлган Навоий ижоди лексикасига яқинлашиш
эҳтиёжи сабабли ҳам ўринли:
Танимни бўйла зах айлағон қон бири, бири ашк,
Не эрди билмам, аё жононки, ғалат сири ашк,
Мени қилурким ғариқи дарё, нетай, охири ашк,
Кўзум ҳақини биҳил қилдим, эй жавоҳири ашк,
Ки бори ҳам онгинг
-
ўқ мақдамига сочиласиз.
(Алишер Навоий ғазалига мухаммас.)
Сўзларни қўллашда маълум меъёрларига амал қилиш нутқнинг ҳамма учун тушунарли
бўлишини таъминлайдиган воситалардан бири. Лексемалар қўлланишига кўра чекланмаган ва тор
қўлланишга
эга бўлади. Шу жиҳатдан ўзбек тили лексикаси икки қатламга бўлинади: а) қўлланиши
чегараланмаган лексика; б) қўлланиши чегараланган лексика. Қўлланиши чегараланмаган
(умумистеъмол) лексика ўзбек тили луғат таркибининг асосий қисмини эгаллайди. Бундай
лексемаларни шу тилда сўзлашувчи кишилар, қандай шева, ҳудуд, касб ёки соҳага мансуб бўлишидан
қатъи назар, тушунади ҳамда эркин ишлатади. Бундан ташқари, тилимизда қўлланиш доираси
чегараланган, ҳамма ҳам ишлатавермайдиган сўзлар ҳам мавжуд, бундай сўзлар ҳам
қўлланиш даври
ҳамда доирасига кўра чегараланган бўлади. Шоир Абдулла Ориповнинг ижодида ҳам бунга дахлдор
ҳолатлар талайгина. Масалан, шоирнинг қуйидаги мисрасида қўлланган
муқарраб
(
“яқин”) сўзи
эътиборимизни тортди. Араб тилидан
кириб келган ушбу сўз асосан мумтоз адабиёт намуналарида
ислом динига оид қарашларни ифодалашда қўлланган:
ва шайх ул
-
ислом муқарраби Ҳазрат Борий
Хожа Абдуллоҳ
Ансорий.
Ҳозирги кундаги диний адабиётларда
Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг
даргоҳидан энг ишончли ва энг муқарраб фаришта олиб тушган илоҳий каломи...
каби қўлланишлар
мавжуд. Абдулла Орипов ижодида ҳам ушбу сўз “Жаннатга йўл” достонида қўлланган.
Жаннат
сўзи
ҳам ислом динидаги энг муҳим тушунчалардан бири, демак, бу ўринда шоир сўзни шунчаки қофия ва
вазин талабига кўра қўлламаётганлигини кўриш мумкин:
Неча замон бу хилқатда кездим тентираб,
Қолгани
йўқ мен кирмаган биронта пучмоқ,
Ҳатто
жаннат қошига ҳам бордим
Do'stlaringiz bilan baham: |
