XORAZM MA ’ MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM А SI – 12/2020 272 исбот билан қўшилди ва - мен ёшлигимда Хэмлилилар бу Хэмли бўлиб, бу ерда тилшунослар пайдо бўлгунига қадар бўлганлигини эшитганман – деди бамайлихотир. У эски шаҳарчанинг обрўли ва ёши улуғ яшовчиларидан бири эди ” [
2.49
]. Романда вақт қишлоқ ҳаёти билан узвийликда тасвирланади. Вақт
Холингфорд қонун
-
қоидаларига риоя қилган
ҳолда яшайди: “
маросимга келган хонимлар тиз буккан ҳолда ўтиришди ва шу ҳолда миссис Доусга кечага таклиф қилгани учун миннатдорчилик билдирган ҳолда тарқалишди ”[2.130]. Ўша вақтларда бундай эски одоб қоидалари ҳали унутилиб кетмаганди.
Эскилик эпитети романда ўтмиш ҳақида гап кетганда нафақат таомиллар
,
балки қишлоқ
хонимларининг ҳаёт тарзини ҳам ўзида акс эттиради. Бундай эскиликда урф одатлар ва ёзилмаган
қонун қоидалар ҳам ўз аксини топган. Бу тор доирадаги дунёда ҳар қандай майда чуйда ўз аҳамиятига
эгадир. Романда тасвирланган Холингфорд худди Кренфорд каби ўзига хос
урф одатлар ва анъаналарга
эга эди. Агарда “Кренфорд” бу турмушга чиқиб оиласини ташлаб кетган Натсфорд тасвири бўлса, унда
Холлингфорд ҳаёт тажрибасига эга бўлган ҳолда қайтиб келадиган макондир. Инглиз тадқиқотчиси
В.Герин адибанинг “Рафиқалар ва қизлар” романига оддий мадҳ
этилган қишлоқ ҳаётидир дея баҳо
беради [4.281]. Шаҳарчанинг ҳаёт тарзи юз йиллардан бери ўзгармаган бўлиб, бунда Холлингфорд
хонимларининг хизматлари каттадир. Уларнинг энг севимли машғулоти бу ғийбатларни эшитиш ва
бир
-
бирига етказиш ҳисобланади. Ҳар бир янгиликда ахлоқ нормаларига риоя қилган ҳолда шахсий
мулоҳазалар мавжуд эди: “
Ота - онанинг розилигисиз ҳис туйғуга бой муносабатда бўлишни оддий шармандагарчилик деб ўйлайман. Биламан бундай муносабатга бўлган қарашлар ўзгарган, бироқ, бахтсиз Грация жаноб Бирлига турмушга чиққан вақтда, отамга хат ёзганди. Ўша хатда жаноб Бирли Грация ҳақида биронта илиқ сўз айтмаганди ”
[2.602].
Холлингфорд хонимлари сиёсат ҳақида
эмас, балки севимли ишлари ҳақида тез
-
тез
суҳбатлашишарди. Уларнинг кўпчилиги турмушга чиқмаган қари қизлар эди. Бу гуруҳга мансуб
аёллар маҳаллий жамиятнинг асосий қатламини ташкил қиларди. Қисман уларнинг никоҳ ҳақидаги
фикрлари худди Крэнфорд хонимлариники каби эди. Холлингфорд аҳолиси бир
-
бирини яхши
танийдиган кичик маконда яшашарди. В.Герин Крэнфордга қараганда Холлингфорд аҳолиси анча
ривожланганлигини таъкидлаб ўтади. Адиба “Шимол ва Жануб” асарида Маргаретнинг девордаги
гулқоғозлари ҳақидаги диди муҳокама этилса, худди шунга ўхшаш манзара “Рафиқалар ва қизлар”
асарида ҳам
Молли Гибсон томонидан мулоҳаза этилади. Ўгай онаси миссис Гибсон Моллининг
хонаси тубдан ўзгартириб юборади. Бу Моллига умуман ёқмайди: “
Мен хонамни ўзгаришини хоҳламайман. Унинг олдинги холати менга кўпроқ ёқарди. Илтимос ҳеч нарсани ўзгартирманг ”.
“Рафиқалар ва қизлар” романида психологик усуллардан фойдаланилган. Молли ўгай онасининг
ҳаракатини Гибсонлар хонадонининг ўтмишини ўчириб ташлашга уриниши деб тушунади ва унга
ғамхўр рафиқа, адолатли она, ҳаракатчан уй бекаси сифатида қарайди. Элизабет Гаскеллнинг бундай
ёндашишидан унинг ўзи ҳам ҳаётида
яхши уй бекаси бўлганлигини тушуниш мумкин. Бу хақда
Гаскеллшунос олим Э.Лэнгленд Гаскеллни маҳоратли уйбекаси сифатида кўриш мумкин.
Фоксга ёзган
илк хатларида у уйидан баҳра олаётганлигини ва афсуски бундан ҳамма ҳам баҳраманд бўла
олмаслигини айтиб ўтади. Хўжалик ишларини олиб бориш унинг яна бир истеъдоди эди. Унинг
адабиётдаги истеъдоди кашф қилинаётган булоқдек эди. Адиба ҳатлари маиший ҳаётдан олинган икир
-
чикирларга бойдир
[5.21]. Ҳикоячилик худди “Крэнфорд” романидаги каби бош образ тилидан
эмас.
балки муаллиф томонидан ҳикоя қилинади. Романдаги характерларни тасвирлашда уларнинг ўзига хос
психологик тасвирлари бизнинг диққатимизни тортади. Мана шу романда ҳам адиба ижтимоий
муаммоларнинг бири бўлган
таълим тарбия муаммосига алоҳида эътибор қаратади. Вояга
етаётганларнинг тарбия масаласи олти фарзанднинг онаси бўлган адибанинг ўзига ҳам тегишлидир.
Адиба фарзандларини тарбиялашда, хўжалик ишларини кундалигига қайд этиб борарди. Унинг
кундалигини ўрганган А. Иссон мазкур кундаликда Гаскелл қизи Марианнанинг гўдаклик чоғларидан
бошлаб, майда чуйда деталгача тасвирлаган. Мана шу жараёнларда шаклланган қизининг характерини
қайд этиб борганлигини айтиб ўтади [3.32]. Улғаётган қизларини кузатиб, улардан намуна олган адиба
романларида аёллар образини
яратди. “Мэри Бартон”, “Руф”, “Рафиқалар ва қизлар” романларида ўн
етти ёшлардаги ўсмир қизлар ҳаёти тасвирланган. “Рафиқалар ва қизлар”
асарида Молли Гибсон ҳамма
қизларга қараганда энг ёши кичиклардан ҳисобланади.
