XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
12/2020
249
Вужудим шоҳисан, сенга кўнгил бердим, сени севдим,
Сенинг ошиқларинг жоним фидо айлаш билан машҳур [6,
16].
Шоир мазкур байтда ёрга “вужудим шоҳи”, дея мурожаат қилиб, фикр таъсирчанлигини ошириш
учун нидо санъатидан ўринли фойдаланган. “Кўнгил бердим” ибораси орқали ўз маъшуқасига бўлган
муҳаббат мазмуни сингдирилган, мазкур тушунчага
таносиб сифатида “сени севдим” бирикмаси ҳам
келтирилган. Насимий “кўнглил бермоқ” иборасини қўлласа, Навоий “кўнгил олмоқ” иборасидан
усталик
билан фойдаланиб, Насимийнинг муҳаббат тафти уфуриб турган байтига ҳамоҳанг байт
яратади:
Навоийдин олдинг кўнгил, жонни ҳам
Сенга бўлсун, эй дилситоним, фидо [2, 31].
Ҳозирги
ўзбек тилида “кўнгил бермоқ”, “кўнгил
олмоқ” иборалари ошиқ бўлмоқ, мафтун
бўлмоқ, ишқ, муҳаббат маъноларида қўлланилади. Навоийнинг лирик қаҳрамони ўз маъшуқасига
“кўнглимни
олдинг” кўнгил бирла жонимни ҳам олдинг, дея мурожаат этади. Зеро, ошиқ учун
маъшуқага “кўнгил
қўймоқлик”
жонни бермоқ
билан тенг. Чунки ошиқнинг тириклиги маъшуқа васли
билан боғлиқ.
Ҳар
иккала ижодкор фикр таъсирчанлигига эришиш мақсадида
нидо санъатидан унумли
фойдаланади. Насимий маъшуқага “вужудим шоҳи” дея мурожаат қилса, Навоий “дилситоним”
сўзини
қўллайди. Одатда, ундалмаларни айнан келтириш, нутқда таъсирчанлик билан биргаликда, китобхон
кўз ўнгида
ундалма сифатида келтирилган шахс ёки предметни айнан гавдалантиришга хизмат қилади.
Насимий ва Навоий ана шу имкониятдан унумли фойдаланган.
Насимий ижодида ишқ ва кўнгил тимсоллари баравар қўлланилиб, бири иккинчисини тақозо
этади:
Ҳақ
азалдан қисмат этди кўнглим учун ишқини,
Тоабад ишқингдан ўзга энди зинҳор истамас [
6, 36].
Шоир наздида Ҳақ таолло ошиқ кўнгли учун ишқни қисмат сифатида белгилаганлигини
таъкидлайди. Шу боис ошиқнинг кўнгли ишқдан бошқани зинҳор истамаслигини уқтиради. Навоий
ҳам ошиқ кўнгли таърифини зикр этар экан, ёр фироқи ва кўнгил ғами билан боғлиқ
тасвирларга урғу
беради:
Хуш улки, ёр фироқию ё кўнгил ғамидин
Тамом умрида
бир лаҳза эрди мотамсиз
[1,202].
Кўнгил ёр фироқи билан ғамга тўлганки, ошиқ
умрида бир лаҳза ҳам мотамсиз қолмади. Чунки
ошиқ ўз маъшуқасини бир лаҳза бўлса
-
да, унутмайди. Насимий кўнгил тоабад ишқдан ўзгани истамас
деса,
Навоий тамоман умрида
кўнгилда ёр фироқи унут бўлмаслигини уқтиради.
Маъшуқа ёди ва ишқи кўнгилни забт этиши билан боғлиқ жиҳатлар ҳақида Насимий яна бир
байтда шундай ёзди:
Бу кўнгил шаҳрини ҳажринг
чунки
вайрон айлади,
Келки, сендан ўзга дил маъмуру меъмор истамас [6, 36].
Маъшуқа фироқи ва ҳажри ошиқ қалбини, кўнглини ўртагувчи, уни вайрон айлагувчи
кучдир.
Бу шундай қудратли кучки, ошиқ дили учун маъшуқадан ўзга “маъмуру меъмор истамас”. Насимий
эса навбатдаги байтда хаста кўнгилга мурожаат этади. Шоир учун ишқ дардига чалинган кўнгил –
хаста
кўнгилдир:
Эй
хаста кўнгил, дардингга дармон талаб айла!
Гар жон тилар эрсанг, ёри жонон талаб айла [6, 23].
Насимий хаста кўнгилга мурожаат қилиб, унга дармон,
даво лозимлигини, агар кўнгил шунчаки
дармонни эмас, балки жон, тирикликни тилар бўлса “ёри жонон талаб айла”ши лозимлигини уқтирган.
Зеро, ошиқнинг тириклиги, жони жонон биландир. Шоир ҳар иккала мисрада тавзиъ(дард
-
дармон;
жон
-
жонон) орқали ўз
муддаосини чиройли ва айни пайтда таъсирли баён этган.
Навоий ҳам ёр фироқи билан боғлиқ мушоҳадаларни
баён этар экан, кўнгил тимсолига мурожаат
қилади:
Кўнгил боғида оҳим ўқлари қаддинг фироқидин
Бари ғам бергали ҳар қайси бир раъно ниҳол ўлмиш [1, 248]
.
Шоир чиройли манзара кашф этади. Кўнгил бамисоли бир боғ, боғда маъшуқа қадди фироқидан
ошиқ
оҳларининг “ўқлари” юзага келган. Мана шу “оҳ ўқлари” ошиққа ғам бергали чоғланган гўёки
“бир раъно ниҳол” кабидир. Навоий байт давомида истиоралар гуруҳини шакллантиради: кўнгил боғи,
оҳ ўқи, раъно ниҳол. Мазкур тасвир усули Навоий ижодига оид ўзига хосликлардан биридир.
Шоир
шеърияти тасвирдаги
ранг
-
баранглик билан ажралиб туради. Юқоридаги байтда “ўқ” ошиқ оҳига
нисбатан қўлланилган бўлса,
навбатдаги байтда эса,
ёрнинг киприги маъносида келади:
Ўқларингдин дамбадам таскин топар кўнглум ўти,
Бордурур бир қатра су гўёки ҳар пайкон анга
[3,30].
Алишер Навоий лирик меросида тахаййул даражалари, ишқ тасвиридаги босиқлик ҳамда
вазминлик алоҳида ажралиб туради. Навоийнинг лирик
қаҳрамони
маъшуқанинг ҳар қандай “айрилиқ
азоблари”ни табиий қабул қилади, ёрдан келадиган “озор”лар
ошиқ кўнглига таскин беради. Ишқ
дарди ошиқ кўнглини “ўт” олдирган. Унинг кўнгли ишқ ўтининг тафтидан
безовталанмоқда
.
