Xix asr oxiri XX asr boshlarida olamda bo'lib o'tgan aniq ijtimoiyiqtisodiy

Kommons (1862-1945), U.MitcheU (1874-1948), J.Gobson (1858-

1940), U.Gamiltonlar faol himoya qildilar. .

2. Urushdan keyingi kechki institutsionalizm. Bu davr maf'kurachilari

iqtisodiyotdagi qarama-qarshiliklami izohlab berish bilan

birga F.Ruzvelt tomonidan ligari surilgan «Yangi kurS» islohotlarini

amalga oshirish bo'yicha tavsiyanomalarni ham ilgari surdilar. UIar

demografiya va antropologiyani o'rgandilar, ishchilar harakatining

kasaba uyushmalari nazariyalarini ishlab chiqdilar. 50-yillarda J.M.K1ark

«Iqtisodiy institutlar va insonlar farovonligi», A.Berli «Muiksiz hokimiyat

» va «xx asr kapitalistik inqilobi» kitoblarini chop etdilar,

G.Minz o'zining maqolalarida aksionerlar soni ortishi, kapital

mulkning kapital funksiyadan ajralish jarayonini qayd etdi.

3. 60-70-yillarda ijtimoiy-institutsional yo'nalish, ya'ni neoinstitutsionalizm

paydo bo'ldi. 60-yillardagi institutsionalizm asoslari

amerikalik nazariyotchi A.Lou va shvetsiyalik iqtisodchi G. Myurdal

tomonidan ishlab chiqildi. Hozirgi davrdagi ijtimoiy-institutsional

yo'nalish ta'limoti J.K.Gelbreyt va R.Xeylbronerlartomonidan davorn

ettirilgan.

Amerikalik neoinstitutsionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayonlarni

industriya rivoji va texnokratiya rolining o'sishi bilan bog'lamoqdalar,

shuningdek, bu jarayonlarning borishini tushuntirishda jamiyat

ijtimoiy hayotiga asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiyinstitutsional

yo'nalish ichida turli oqim va maktablar vujudga keldi.

Institutsionalizmdagi ana shun day uchta asosiy:

I.Ijtimoiy-psixologik;

2.Ijtimoiy-huquqiy;

3. Empirik yoki konyunktur-statistik oqimni ajratish mumkin.

2. T.Veblen g'oyalari

T.Veblen iqtisodiy jarayonlarni shakliangan an'analar sifatida tahlil

etadi. Ana shunday an'anaviy harakatlantiruvchi kuchlar qatoriga ota··

onalar his-tuyg'usi, usta instinkti, ya'ni yaxshi ishlashga intilish,

ilmga chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning fikricha, dastlabki

instinkt avval oilaga g'amxo'rlikda namoyon bo'ladi, keyinchalik esa

jamiyat va butun insoniyatga bo'lgan g'amxo'rlikka aylanib boradi.

Darvinning tabiiy tanlanish ta'limoti ijtimoiy hodisalarga mexanik

ravishda ko'chiriladi. Insonning ongli harakatiga yetarlicha baho bermasdan,

odamlarning yurish-turishi g'ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt,

fe'l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biologik qonuniyatlar

bilan bir xii deb qaraladi.

Veblen zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi

bo'lib hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e'tibor beriladi va unga

barcha ishlab chiqaruvchilar va birinchi navbatda, muhandislar va

ishchilar kiritiladi. Industriya olami mehnat unumdorligini o'stirish,

ishlab chiqarish jarayonini yaxshilash va samaradorlikni oshirishni

bosh maqsad qilib qo'yadi. Biznes olami deganda u moliyachilar, trest

tashkilotchilari va tadbirkorlarni tushundi. Uningcha, biznes imkoni

boricha yuqori foyda uchun intiladi va shu sababli uni beayov tanqid

qiladi, chunki turli moliyaviy va kredit nayranglari, turli aksioner

jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to'la bo'ysundirilgan. Shu sababli

sanoatni biznes ta'siridan «ozod» qilish kerak, deydi u.

Mavjud tizimni o'zgartirish to'g'risida gapirib, bu masalani Veblen

ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya

qo'liga berish bilan hal etishni taklif qiladi. Burring uchun barcha injenertexnik

xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar

ularning shartlariga ko'nishga majbur bo'ladilar. Kapitalizm transformatsiyasi

«texniklar kengashi» vositasida bajariladi, intelligensiyaning

roli birinchi o'ringa qo'yiladi, ya'ni biznes olamini injener- texnik

intelligensiya yenga oladi.

San oat mutaxassislariga yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning

asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak,

Veblen yangi jamiyatni «texnokratik» ko'z bilan ko'radi. 3. Jon R.Kommons qarashlari

J.Kommons ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm yo'nalishining asosiy

vakili hisoblanadi. Uning asosiy g'oyalari Amerika tred-yunionizm

mafkurasini ifodalaydi. Uning ta'limoti jamoat institutlari faoliyatini

(oila, ishlab' chiqarish korporatsiyasi, savdo birlashmalari, tred-yunioruar,

davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan bog'liq.

Kommonsning asosiy g'oyalari «Kapitalizmning huquqiy asoslari»

(1924), «Institutsional iqtisodiyot. Uning siyosiy iqtisoddagi o'rni”

(1934), ( (1950) asarlarida

o'z aksini topgan.

Olimning iqtisodiy qarnshlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi va

yuridik konsepsiyalar to'g'risidagi qoidalarning o'zaro qorishmasidan

iborat.

Kommons kapitalizmda sinfiar mavjudligini inkor etadi. Marksizmning

sinfiy kurash nazariyasiga «sotsial nizo» (konflikt) ta'limotini

qarshi qo'yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. Mutaxassislar

bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari kerak.

Kommons nazariyasi kapitalizmni islohotlar yo'li bilan yaxshilash

usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me'yorlami takomillashtirish

orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist 0 'rtasidagi

munosabat jamiyatning teng huquqli a'zolari orasidagi yuridik bitim -

kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma'lum qonun-qoidalari asosida

tuziladi. Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim institutlari:

oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o'zi ham bo'lishi

mumkin. «Kelishuv» uch o'z ichiga oladi: nizo, o'zaro ta'sir, yechim.

Yuridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki qarama-qarshilik,

barcha konfliktlar o'z yechimini topishi mumkin. Jamiyatda ijtimoiy

qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik hal qilish

mexanizmining kamchiliklari bilan belgilanadi. U jamoat flkri bilan

hisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalga

oshiradigan hukumat tuzish zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar

doirasida davlatning qonuniy qarorlarijamiyatdagi qarama-qarshilik va

konfliktlarni tugata oladi, bunda ma'muriy kapitalizm bosqichiga o'tiladi.

Yuqorida keltirilgan T.Veblen va 1.Kommonslarning g'oyalari

arnalda, 1929-1933-yillardagi iqtisodiy inqiroz davrida AQSH prezidentining

«yangi kurs» siyosatida amaliy tasdig'ini topdi.

4. Uesli Kler Mitchell g'oyalari

U Veblenning shogirdi bo'lib, iqtisodiyotda siklik hodisalarning

tadqiqotchisi sifatida mashhur (bu iqtisodiyotda konyzmktur-statistik