1. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo'lib o'tgan aniq ijtimoiyiqtisodiy
o'zgarishlar tufayli jahondagi marnlakatlarning salohiyati
keskin o'zgardi, ilgari ilg'or bo'lgan davlatlar 2-o'rinlarga (Angliya,
Fransiya), nisbatan qoloq bo'lgan davlatlar esa l-o'rinlarga chiqib
olishdi (AQSH, Gennaniya). Xuddi shu davrda yetakchi marnlakatlarda
erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko'pincha monopolistik
(mono-bir) iqtisodiyotga o'tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi
monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga salbiy
ta'sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar qo'llash g'oyasi
ilgari surildi, bu birinchi AQSHda ro'y berdi. Keyinchalik (va hozirda)
barcha davlatlar bunday chorani qo'llaydilar.
Antitrest siyosati yo'li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning
turlicha metod (usul)lari qo'llanila boshlandi. Ana shu usullarning
nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud.
Iqtisodiy ta'limotlardagi institutsionalizm yo'nalishi AQSHda XX
asrning 20-30-yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning
oxirlarida vujudga kelgan (T.Veblenning 1899-yilda chiqqan «Bekorchi
sinflar nazariyasi» asari bilan bog'liq). Bu yo'nalish nomi (lotincha
«instituto») - urf-odat, ko'rsatma, muassasa so'zidan olingan (sanoat
va moliya monopoliyalari, korxonalarning yiriklashuvi va boshqalar),
chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatga asoslangan avvalgi davr
ta'limotlari bilan izohlash mumkin bo'lmay qoldi.
Bu ta'limot YO'nalishi vakillarining flkricha, institutlar jamiyat
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo'lib xizmat qiladi. Bu
tushuncha tagida ijtimoiy hodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya,
kasaba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya'nijamoat ruhining
namoyon bo'lishi, yurish-turish va o'ylash usulini xalqning ma'lum
guruhlari uchun odatiy, an'anaviy, shuningdek, huquqiy, axloqiy va
boshqa ko'rinishlarini o'z ichiga oladi. Bu yo'nalish mafkurachilarining
fIkricha, iqtisodiy kategoriyalar bo'lgan xususiy mulk, soliq, pul,
kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo'lish
shaklidir. Demak, ular obyektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini
to'la tan olmaydilar vajamoat ruhiyatining evolutsiyasini tahlil etadilar.
Institutsionalizm ma'lum ma'noda neoklassik yo'nalishga muxolifdir.
Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o'zini-o'zi boshqara oladigan
(A. Srit fIkri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsibnalizm
tarafdorlari iqtisodiyot rivojlanishining harakatlantiruvchi
kuchlari moddiy omillar bilan birga, tarixiy kontekstda qaraladigan
ma'naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa omillarga ham bog'liq deb o'ylaydilar.
Demak, bu yangi yo'nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiyiqtisodiy,
shu bilan birga, noiqtisodiy muammolarni tahlil etish ilgari
suriladi. .
Tarixiy va ijtimoiy muhit omillarining hisobga olinishi tarixiy maktab
bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to'la yakdillik yo'q. Yangi yo'nalish
neoklassiklarning marjinalizm g'oyalariga asoslangan matematik va
ekonometrik prinsiplarini keng qo'llaydilar.
Institutsionalizmga xos bo'lgan uslubiy xususiyatiar quyidagilardir:
1) neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi, ayniqsa, baho
nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik;
2) iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyaga
intilish yoki fanlararo yondashuv ustuvorligiga ishonch;
3) klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyanish)
yetishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotiar o'tkazishga
chorlash.
Institutsionalizm evolutsiyasi (rivoji)ni uch davrga bo'lish murnkitl.:
1. XX asrning 20-30 yillarida institutsionalizmning keng tarcfaIishi.
Bu davrning bosh mafkurachisi T.Veblendir (1857-1920), uni J.R~
Do'stlaringiz bilan baham: |