Xi bob. Dars ta’limida rivojlan- tirish texnologiyasi rivojlantiruvchi ta’lim nima?

Òa’limiy suhbat.
Ekskursiya, amaliy ish va yangi materialni
tushuntirgandan keyin ularni mustahkamlashda, takrorlashda,
shuningdek, ekskursiya va yangi materialni tushuntirish davomida
o‘qituvchi o‘quvchilar bilan suhbatlashadi. Suhbatni o‘quvchilar
shaxsiy tajribalari va kuzatishlari, mavjud bilimlari asosida
o‘qituvchining savolini tushunadigan va unga javob qaytara oladigan
bo‘lganlaridan keyin o‘tkazish mumkin. Agar ana shunday sharoit
(bilimlar, tajriba va kuzatishlar) bo‘lmasa, o‘quvchilar hech
qanday tasavvurga ega bo‘lmagan narsalar, hodisalar to‘g‘risida
suhbat o‘tkazishning mutlaqo foydasi yo‘q.
Har qanday suhbatning asosini didaktik masala tashkil etadi.
Ana shu masala suhbatning vazifasini va xarakterini, hatto uning
turini ham belgilaydi. Shunga ko‘ra, ta’limiy va evristik-ta’limiy
suhbatlar bo‘ladi.
Òa’limiy suhbat o‘rganiladigan materialni yanada mustah-
kamlash, chuqurlashtirish va takrorlash maqsadlariga xizmat qiladi.
Yangi mavzu tushuntirilgach, garchi har bir bola faol qatnashmasa
ham, ularning xotirasi va tafakkurini rivojlantirish uchun suhbat
o‘tkazish zarur. Unda to‘g‘ri fikr yuritish uchun misollarning
namunalari bo‘ladi. Bundan tashqari, adabiyot, jamiyatshunoslik
va boshqa fanlarga doir darsliklardagi suhbatlarda o‘quvchilarning
o‘qituvchi aytgan g‘oyalariga to‘g‘ri kelmaydigan xususiy fikrlari
yoki tushunchalari ham ma’qullanadi, o‘qituvchi o‘quvchilarning
javoblarini e’tirof etishga yoki rad qilishga shoshilmaydi. Aksincha,
sinfda ular o‘z fikrlarini yoki mustaqil mulohazalarini erkin
aytishlari uchun sharoit yaratishga harakat qiladi.
Javoblarni baholashda esa ularning shunchaki to‘g‘ri yoki
noto‘g‘riligini qayd qilish bilan cheklanmay, balki o‘quvchilarning
javoblaridan ozgina bo‘lsa-da, to‘g‘ri fikrlarini izlaydi. Ulardan
zarracha haqiqatni topsa, uni o‘zi qisqa va yaqqol qilib takrorlaydi,
15 — Pedagogika

---

226
o‘quvchining mustaqil fikr yuritganini ta’kidlaydi va uni shunday
qilishga da’vat etadi. Muvaffaqiyatli fikrlar, hatto ayrim ifodalar
mazkur mavzuda nima haqida gap borayotganini tushunishga yo‘l
ochsa, ta’limiy suhbatning evristik-ta’limiy suhbatga aylanishi
uchun xizmat qiladi. Noto‘g‘ri javoblar, agar jiddiy bo‘lmasa,
o‘qituvchi tomonidan qayd qilinmaydi yoki yo‘l-yo‘lakay tuzatib
ketiladi. Noto‘g‘ri javoblar esa o‘quvchilar tomonidan oydinlik
kiritilguniga qadar muhokama qilinadi. Òo‘liq qaytarilmagan
javoblarni o‘quvchilarning o‘zlari to‘ldiradilar.
Hozircha maktablarimizda o‘quvchilarning bilish ehtiyojlariga
taalluqli dolzarb masalalar bo‘yicha suhbatlardan ko‘p foydala-
nilmayotir. Fan, texnika, san’at va ishlab chiqarishning dolzarb
masalalari yoki ayrim muammolari o‘quvchilarni hayajonlantirishi
mumkin. Ixtisoslikka doir o‘quv predmeti bo‘yicha darslarda,
xususan hozirgi paytda, o‘quvchilarni qiziqtiradigan masalalar
muhokama qilinadi. Ba’zan esa bunday masalalar o‘quv dasturining
chegarasidan ancha chiqib ketadi. Shunday suhbatda o‘qituvchi
o‘quvchilar muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha uning fikriga
ehtiyojmand bo‘lishlariga ko‘ra qatnashadi. Mazkur suhbat
o‘quvchilarning shaxsiy ehtiyoji va qiziqishlarini, shuningdek,
ularni qiziqtiradigan muammoni aniqlash imkonini beradi. Unda
o‘quvchilar o‘zaro erkin fikr almashadilar.