Xaritalar va ularning turlari haqida ma’lumot

7-MAVZU: ARXEOLOGIYADA DISTANSION ZONDLASH
Масофадан зондлаш – тадқиқ қилинаѐтган объект, майдон ѐки ҳодиса билан тўғридан тўғри алоқада бўлмаган асбоб – ускуна ѐрдамида олинган ахборотларни таҳлил қилиш орқали эришилган маълумотлардир. Геофазовий фан дунѐсида масофадан зондлаш, “ ерни кузатиш ” деб ҳам номланади, бу эса ер юзасига нисбатан баланд масофадан туриб ерни сенсорлар ѐрдамида кузатиш деган маънони англатади. Сенсорлар оддий фотоаппаратларга ўхшаш, фарқи эса улар кўринувчи нурларни ишлатмайди, бироқ электромагнит спектрнинг бошқа диапазонларини яъни, инфрақизил, микротўлқинлар ва ултрабинафша интервалларини ишлатади. Сенсорлар жуда тараққий этиб бормоқда, улар ѐрдамида жуда катта ҳажмдаги майдонларнинг суратларини олиш имконияти мавжуд.
Ҳозирги кунда масофадан зондлаш самалѐтлар орқали ҳаводан ва сунъий йўлдошлар ѐрдамида фазовий усуллардан фойдаланиб амалга оширилмоқда. Шунингдек, масофадан зондлашда нафақат фотоплѐнкалар, балки рақамли фотоаппаратлар, сканерлар, видеолар, радар ва термал сенсорлар ишлатилмоқда. Ўтган замонларда эса масофадан зондлаш электромагнит спектрнинг кўринувчи қисмини ишлатиш имконияти билан чекланган, спектрнинг инсон кўзига кўринмайдиган қисми ҳозирги кунда спектрал филтрлар, фотоплѐнкалар ва бошқа турдаги сенсорлар ѐрдамида ишлатилиши мумкин. Шунингдек, ернинг кўриниши амалиѐтга ва ҳаѐтий муаммоларни ҳал этишга тадбиқ этилган, бунга мисол қилиб II жаҳон уруши давридаги ҳаво разведкасини келтиришимиз мумкин. Аэросуратлар душман қўшинининг жойлашган жойини тез ва ердан кузатганга қараганда анча хавфсиз кузатиш имкониятини берган. Аэросуратлар ҳарбий карталарни ва стратегик жойлар ҳақидаги маълумотларни тез ва нисбатан аниқроқ янгилаш имконини берган.
Агар археологияда ГИС қўлланишига тахминан 20 йил илгари бўлган бўлса, аэрофотосёмкаларни археологлар қўллаш тарихи 100 йилдан ошган. Биринчи маротаба ҳаво шаридан фотосуратларни Гаспар Турнашон 1859 йилда туширган. Археологик объект Стоунхенджни биринчи фотосуратларини Британиялик летенант П. Х. Шерп 1906 йилда ҳаво шарининг саватидан туширган деб ҳисобланади.
Совет Иттифоқи археологлар томонидан археологияда дастлабки тажрибалар 1930 йилларга тўғри келади. Павлов 1934 йилда археология соҳасида аэровизуал фотосуратларни қўллаш бўйича қўлланма чоп этади. Шу билан бирга 1934 йил М.В. Веводский Амударё ҳавзасида ўрта каналларини ўрганиш учун ҳаво фотосуратларини қўллайди, А. Шишкин эса қадимий Термизнинг топографиясини аэродром усулларидан фойдаланиб ўрганади. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг мамлакат бўйлаб кенг кўламли археологик тадқиқотлар олиб борилди. Ҳаво сураткашлигининг аҳамияти ва самарадорлиги археологлар томонидан, асосан СССРнинг чўл ва чўл ҳудудларида ўзни намоён этган. Ушбу соҳадаги энг муваффақиятли тажриба Хоразм Экспедицияси томонидан СССР Фанлар академиясининг академиги С.П.Толстова 1946 йилдан буён махсус самовий самолёт системали самолёт текшируви ҳисобланади. 1940-1980 йиллар мобайнида тахминан минглаб археологик объектлар ва юзлаб километр қадимий каналлар ва йўллар аниқланган ўн минглаб режаланган ва истиқболли ҳаводан олинган суратлар олинган. Б.В. Андрианов ва Н.И. Игонин археологик тадқиқотлар давомида ҳаво фотосуратларини ишлатишнинг назарий асосларини такомиллаштирди.
1960-1970 йилларда. Ҳаво суратини ўрганиш К.В. Шишкин томонидан Қуйи Днепр вилоятининг ёдгорликларини ўрганишда бўлади , А.Н. Счегловим ва Г.М. Николаенко Қримдаги даъво яриморолида Ҳеркулесдаги Херсон хорини ўрганган . 1980 йилдан буён ва ҳозирги кунга қадар Я.М. Парамова аэродромдан фойдаланиб, океан ярим оролининг археологик харитасини яратиш бўйича иш олиб олиб борилган.
Ҳозирги кунда эса масофадан зондлаш тез, аниқ ва янги маълумотлар тўплаш талаб қилинадиган соҳа бўлган атроф-муҳит бошқарувида жуда кенг фойдаланилмоқда. Сунъий йўлдош технологиялари ва кўп – спектрли сенсорларни яратилиши имкониятларни янада кенгайтирди, ушбу технологиялар ѐрдамида ернинг жуда катта майдонларидан атроф муҳит тўғрисида инсон кўзига кўринмайдиган маълумотларни олиш мумкин. Ерни масофадан зондлашнинг энг кенг тарқалган усулларидан бири - турли усулларни қўллаган ҳолда турли спектр интерваллар ѐрдамида Ер юзини тасвирга олишдир. Мултьиспектраль тасвирлар ѐрдамида фақатгина ҳолатлар ва объектларни аниқлаш билангина чекланиб қолмасдан, балки уларни миқдор жиҳатдан ҳам баҳолаш мумкин. имконияти мавжуд бўлади. Тасвирларни мавзули таҳлил қилиш жараѐнида тез-тез турли манбалардан, масалан, рақамли топографик ва мавзули хариталар, графиклар, шаҳарлар схемалари, ташқи маълумотлар базасидан фойдаланилади. Мультиспектраль тасвирларнинг ҳажми тасвирдаги энг кичик объектларнинг хусусиятларини аниқлаш имконияти мавжудлиги даражасига кўра характерланади. Масаланинг ечилишига қараб паст даражадаги (100 м дан кўпроқ), ўрта даражадаги (10-100 м) ва юқори даражадаги (10 м дан камроқ) жойлашган текисликдаги тасвирлардан фойдаланилади. Сўров тасвирлари паст даражада текисликдаги тасвирлардан иборатдир, лекин бир вақтнинг ўзида бутун яримшарга қадар катта ҳудудни қамраб олиши мумкин. Бундай маълумотлар метереология соҳасида кенг қўлланилади. Бугунги кунда ўрта даражадаги текисликдаги тасвирлар атроф-муҳит мониторинги учун энг яхши маълумотлар манбаидир. Юқори даражадаги текисликдаги тасвирлар юқори аниқлик билан таҳлил қилиш имконини бергани сабабли сўнгги йилларда ҳарбий мақсадларда, шу билан бирга, тижорат космик тизимларида ва геоахборот тизимларида кенг қўлланилиб келинмоқда [2].
Ерни масофадан зондлаш маълумотларига ишлов бериш тизимлари турли соҳаларда турли вазифаларни аниқ таҳлил қилиш ва керакли ечимларни ишлаб чиқиш имконини беради, буларга:
 Тизимли равишда минтақавий ресурсларни баҳолаш;
 Ифлослантирувчи ўсимликлар чиқиндиларнинг таъсир соҳаларини аниқлаш ва баҳолаш;
 Ўрмон ѐнғинлари ва дарахтларни кесиш мониторинги;
 Қишлоқ ва ўрмон хўжалиги самарадорлигини баҳолаш;
 Қор қопламалари, чўлланиш ва шўрланишлар мониторинги;
 Фойдали қазилмалар ва минерал конларни аниқлаш ҳамда хариталаш;
 Шаҳар ҳудудларида яшил майдон мониторинги.

Карталарни ишлаб чиқишда масофадан зондлашни қўллашга бўлган талаб кундан кун ортиб бормоқда ва у ѐрдамида қуйидаги ишлар амалга оширилади: стерео қоплаш, тез- тез-тез тасвирга тушириш, маълумотларни вақтида етказиш, катта майдонларни қоплаш, глобал қоплаш, келгусида карталарни янгилаш учун рақамли форматда сақлаш ҳамда замонавий ГАТ технологиялари билан мослаштириш.

Карталардан фойдаланувчилар таркибига ўрмончилик, кончилик ва нефт компаниялари, хизмат кўрсатувчи муҳандислик ташкилотлари, коммунал хизматлар ва
инфратузилмани ривожлантириш ташкилотлари (трубопроводлар, телекоммуникация, транспорт ва электр энергия хизматлари), давлат карталаштириш ташкилотлари ва мудофаа тизимлари киради. Мудофаа тизимидан бошлаб тижоратгача қўлланилиши, маълумот ҳамда унинг масштабини катталашиши ва аниқлиги карта маҳсулотларини қўллашга бўлган талабнинг кўпайишига олиб келмоқда.
Масофадан зондлаш карта тузишда қуйидаги мақсадларда қўлланилмоқда:
 Контурли карта тузиш;
 Баландликнинг рақамли моделини (ДЕМ) яратиш;
 Асосий мавзули карта тузиш, топографик карта тузиш.
Ерни масофадан зондлаш ва ҳудудлар мониторингида хариталар тузишнинг 3 та асосий усули мавжуд :
1. Дала тасвирлари-геодезик ўлчов асбоблари ѐрдамида ўлчов олиш, кузатиш ва жой хариталаридан фойдаланган ҳолда маълумотларни тўплаш.
2. Аэрофотосъѐмка-учиш аппаратлари (самалѐт, верталѐт в.б)га махсус ўрнатилган ускуналар ѐрдамида Ер юзини рақамли тасвирга олиш.
3. Фазовий тасвирга олиш - космик аппаратлари (спутник)га ўрнатилган махсус ускуналар
ѐрдамида Ер юзини тасвирга олиш.
Юқорида келтирилган маълумотлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, масофадан зондлаш орқали олинган маълумотлар ҳар бир соҳада энг қулай манба бўлиб хизмат қилади, чунки олинадиган маълумотимиз учун кам вақт сарфлаб кўп натижага эга бўламиз. Бу эса чекланган ресурслардан самарали фойдаланишда катта имкониятлар яратмоқда. Айниқса қишлоқ ва сув хўжалиги соҳаларида масофадан зондлаш материалларидан фойдаланиш орқали карта тузиш
Google Earth ya’ni Google er sayyorasi dasturi Google kompaniyasining loyihasi hisoblanib, bu loyiha asosida sun’iy yo‘ldoshlar yordamida tushirilgan er sayyorasi barcha qismlarining fotosuratlari internet tizimiga joylashtirilgan. Ushbu dastur yordamida internet tizimiga joylashtirilgan er sayyorasi va uning ob’ektlaridan iborat fotosuratlar yuqori qiymatga ega. Bu servisning tasvirlarni oddiy veb-brauzerlarda namoyish etuvchi analogli servislardan farqi shundaki, Google Earthning kompyuterga yuklanadigan va o‘rnatiladigan maxsus istemolchi dasturi mavjud. Google Earth maxsus istemolchi dasturini kompyuter xotirasiga yuklash va o‘rnatish uchun ma’lum bir vaqt talab qilinsada, biroq veb-interfeyslar yordamida amalga oshiriladigan qo‘shimcha imkoniyatlar bilan ishlashda vujudga keladigan murakkabliklar unda kuzatilmaydi.
Dastlab ushbu dastur Keyhole kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan, keyinchalik esa Google kompaniyasi tomonidan sotib olingan. 2005 yildan boshlab esa Google kompaniyasi istemolchilar uchun bu dasturdan kengroq foydalanish xuquqini berdi. Dastlab ushbu dasturdan Amerika Qo‘shma SHtatlari, so‘ngra Evropa davlatlari va keyinchalik esa dunyoning barcha mamlakatlari foydalanish xuquqiga ega bo‘lishdi. SHuningdek bu dasturning istemolchilar uchun sotiladigan Google Earth Plus va Google Earth Pro kabi versiyalari ham mavjud. Albatta bu litsenziyali Google Earth dasturlari GPS qurilmasi va undagi ma’lumotlarni qabul qilish, taqdimotlarni namoyish etish, tasvirlarni yuqori qiymatda chop etish kabi imkoniyatlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Google Earth dasturining imkoniyatlari quyidagicha:

1. 
   Google er sayyorasi dasturi foylanuvchi uchun zarur bo‘lgan tasvirlar va boshqa ma’lumotlarni intenetdan avtomatik (tezkor) tarzda kompyuterga yuklaydi. Bu ma’lumotlardan istemolchi foydalanishi va ularni qayta ishlashi uchun kompyuter xotirasida saqlaydi. Keyinchalik foydaluvchi tomonidan dastur ishga tushirilganda yangi ma’lumotlar yuklanadi va bu o‘z navbatida internet trafikini sezilarli darajada iqtisod qilish imkonini beradi.
   
2. 
   Tasvirlarni monitorda namoyish etishda er sayyorasining uch o‘lchamli modelidan foydalaniladi (albatta bu erda balandlikning dengiz sathidan qayd etilishi hisobga olingan). Uch o‘lchamli tasvirlarni ekranda namoyish etish DirectX yoki OpenGL interfeyslari yordamida amalga oshiriladi. Aynan er yuzasi landshaftining uch o‘lchamli tasvirini namoyish etish imkoniyati bilan Google Earth dasturi undan avvalroq ishlab chiqilgan Google Maps dasturidan farq qiladi. Foydalanuvchi Google Earth dasturining “virtual kamera” asbobi yordamida er sayyorasining xoxlagan bir nuqtasiga qiyinchiliksiz ko‘chish imkoniyatiga egadir.
   
3. 
   Dasturda sayyoramiz barcha quruqlik qismi DigitalGlobe kompaniyasi tomonidan suratga olingan va pikselga 15m qiymatiga ega tasvirlari joylashtirilgan. Ba’zi davlatlar hududlari tasviri yuqori qiymatga ega. Masalan: Moskva shahrining tasviri qiymati pikselga 0,6 metr bo‘lsa, AQSHning ayrim shaharlari tasviri qiymati pikselga 0,15 metrni tashkil etadi. Ayrim hududlar relefi balandligi qiymati gorizontal bo‘yicha 30 metr, vertikal bo‘yicha 1 metrni ham tashkil etadi.
   
4. 
   Bundan tashqari dasturda foydalanuvchi o‘z ixtiyoriga ko‘ra qo‘shimcha buyruqlarni faollashtirish imkoniyatiga ega. Masalan: Davlat chegaralarini, aholi manzilgohlari, mashhur arxeologik va me’moriy yodgorliklar joylashish nuqtalari, hududlari, yirik shaharlar va ularning joylashish hududlari, mexmonxonalar, ko‘chalar nomlarini ko‘rsatish va x.zo. SHuningdek, dasturda geografik ma’lumotlar bazasi mavjud bo‘lib, ular haqida ma’lumotlar Vikipediya veb-saytida keltirilgan. Dasturdagi geoma’lumotlar bazasi Vikipediya veb-saytida keltirilgan ma’lumotlar o‘zaro iqtibos bilan bog‘langan.
   
5. 
   Foydalanuvchilar dasturda o‘zlarining shaxsiy belgilarini o‘rnatishi va suniy yo‘ldoshlardan olingan tasvirlar ustiga o‘zlari tushirgan tasvirlarni (fotosuratlarni) qo‘yishi mumkin (bularga misol sifatida xaritalarni, boshqa manbalardan olingan va ma’lum hudud yoki ob’ektga tegishli batafsil fotosuratlarni keltirishimiz mumkin). Belgilardan dasturning boshqa foydalanuvchilari ham Google Earth Community forumi orqali foydalanishi mumkin. Ushbu forumga jo‘natilgan belgilarni bir oydan so‘ng dasturning barcha foydalanuvchilari ko‘rishi mumkin.
   
6. 
   Dasturda uch o‘lchamli modellarga ega “3D Zdaniya” qatlami mavjud. Ushbu qatlamga uch o‘lchamli modellarni dastur yaratuvchilari va istemolchilar “3D Warehouse” servisi yordamida kiritishlari mumkin. Masalan: Dasturda biz Rossiya Federatsiyasi, Evropa va dunyoning boshqa mamlakatlari hududida joylashgan mashhur arxeologik va me’moriy yodgorliklarining uch o‘lchamli modelini ko‘rishimiz mumkin.
   
7. 
   2015 yildan boshlab esa, dastur foydalanuvchilari sun’iy yo‘ldoshlar yordamida aniq vaqtda tushirilgan ob’ektlar tasvirlarini ko‘rish imkoniyatini amalga oshirish rejalashtirilgan.
   
8. 
   Dasturning uyali telefonlar uchun mo‘ljallangan Java-versiya ham ishlab chiqilgan.
   
9. 
   Dasturda maxsus asboblar yordamida masofani va maydonni o‘lchash imkoniyati mavjud.
   
10. 
    Dasturning takomillashtirilgan Google Earth4.2 versiyasida Google Sky texnologiyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu texnologiya osmon jismlarini kuzatish va o‘rganish imkoniyatini beradi.
    
11. 
    Dasturning takomillashtirilgan Google Earth5.0 versiyasida dengiz va okean tubining uch o‘lchamli xaritasini kuzatish imkoniyati mavjud.
    
12. 
    Dasturning takomillashtirilgan Google Earth5.1 versiyasini “Macintosh” operatsion tizimida o‘rnatish va undan foydalanish imkoniyati ishlab chiqilgan.
    
13. 
    Bundan tashqari dasturda bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga ko‘chishda foydalanish mumkin bo‘lgan “aviasimulyator” asbobi ham ishlab chiqilgan.