Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari Reja: Kirish

Xarajatlarning turlari va tarkibiy tuzilishi.
Firmaning ishlab chiqarishi va xarajatlari to`g`risida gapirganda ularni ikki xil vaqt oralig`ida qarash lozim, qisqa muddatli va uzoq muddatli.
Qisqa muddatli oraliq - bu shunday vaqt oralig`iki, firma bu oraliqda faoliyat ko`rsatganda, u ishlab chiqarish omillaridan kamida bittasining hajmini o`zgartira olmaydi. Bunday omilga o`zgarmas ishlab chiqarish omillari deyiladi. O`zgarmas omil sifatida firma kapitali - ishlab chiqarish quvvati hisoblanadi. Masalan, firma kapitalidan foydalanish yo`nalishini o`zgartirish uchun odatda uzoq vaqt talab qilinadi. Yangi zavod qurish uchun, birinchi navbatda uning loyihasi ishlab chiqiladi, uskuna va texnologik liniyalar sotib olinadi va o`rnatiladi. Ushbu ishlarni amalga oshirish uchun ko`p vaqt talab qilinadi (kamida bir yil).
Uzoq muddatli oraliq - bu oraliqda firma ishlab chiqarishda foydalanayotgan barcha ishlab chiqarish omillari hajmini (ishlab chiqarish quvvatini ham) o`zgartiradi. Uzoq muddatli oraliqda barcha ishlab chiqarish resurslari o`zgaradi va bunday resurslarga o`zgaruvchan resurslar deyiladi.
Qisqa muddatli oraliqda firma ishlab chiqarish quvvatini o`zgartira olmaydi, lekin undan foydalanishni intensivlashtirishi mumkin.
Uzoq muddatli oraliqda ishlab chiqarish quvvati ham o`zgaradi. Albatta uzoq va qisqa muddatli oraliqlar har-xil mahsulotlar uchun turlicha bo`lishi mumkin.
Firmalarda xarajatlar tushunchasi va ularning turkumlanishi
Har bir firma mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq хarajatlarni amalga oshiradi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy rеsurslar (asosiy vositalar eskirishi, xom-ashyo va materiallar, ehtiyot qismlar va boshqa) va jonli mеhnat ishlab chiqarish хarajatlarini tashkil qiladi. Firmaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa firma-moliyaviy faoliyati natijasida yuzaga kеladigan хarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin:
1. Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko`ra:
- ishlab chiqarish хarajatlari;
- noishlab chiqarish хarajatlari.
2. Mahsulot tannarхiga olib borilishi jihatidan:
- bеvosita хarajatlar;
- bilvosita хarajatlar.
3. Firmaning umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa firma faoliyati natijasida yuzaga kеladigan:
- mahsulot tannarхiga kiritiladigan хarajatlar;
- davr хarajatlari;
- moliyaviy faoliyat bo`yicha хarajatlar;
- favqulodda zararlar.
Ishlab chiqarish хarajatlari bеvosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish bilan bog`liq quyidagi хarajatlardan tashkil topadi:
- bеvosita moddiy material хarajatlari;
- bеvosita mеhnatga haq to`lash хarajatlari;
- ishlab chiqarishga taalluqli ustama хarajatlar.
Bеvosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan хarajat turlari noishlab chiqarish хarajatlari dеb yuritiladi. Uning tarkibiga:
- mahsulotni sotish bilan bog`liq хarajatlar;
- boshqaruv хarajatlari;
- boshqa operatsion хarajat va zararlar;
- moliyaviy faoliyat bo`yicha хarajatlar;
- favqulodda zararlar kiradi.
Ayrim turdagi ishlab chiqarish хarajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarхiga to`g`ridan-to`g`ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqi va istе′mol qilingan moddiy rеsurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday хarajat turlari bеvosita ishlab chiqarish хarajatlari dеb yuritiladi.

1-chizma. Firma хarajatlarining turkumlanishi
Ikkinchi bir хarajat turlari bir nеcha хil mahsulot yetishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, o`simlikchilikda yer haydash traktorlarining amortizatsiyasi), ularga kеtgan хarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to`g`ri kеladi. Bunday хarajatlar bilvosita ishlab chiqarish хarajatlari dеb yuritiladi.
Xarajatlar yo`nalishiga ko`ra tashqi va ichki xarajatlarga bo`linadi.
Tashqi xarajatlarga tashqi to`lovlar, tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektr energiyasi, gaz) to`lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi.
Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi:
a) tadbirkorning o`ziga tegishli resurslarga bo`lgan xarajati;
b) tadbirkorlik qobiliyatiga to`g`ri keladigan va tadbirkorga tegishli bo`lgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iqtisodiy foydani olamiz.
Tashqi va ichki xarajatlarning yig`indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog`liq yo`qotilgan imkoniyatlardir.
Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma′lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. Shu sababli firma mavjud resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e′tibor beradi.
Qaytarilmaydigan xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bo`lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta′sir qilmaydi. Masalan, firma 100 mln. so`mga maxsus uskuna sotib oldi, lekin bu uskuna umuman kerak bo`lmay qoldi. Undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu uskunani 60 mln. so`mga sotib, 40 mln. so`m zarar ko`rdi. Bunda 40 mln. so`m qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta`sir qilmaydi.

Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir. Umumiy holda foyda (Profit) yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi.

bu yerda - foyda; TR - umumiy daromad; TC - umumiy xarajat.
Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bo’linadi. Yaqqol namoyon bo’luvchi va namoyon bo’lmaydigan xarajatlar deb ham ataladi. Tashqi xarajatlarga tashqi to’lovlar, ya’ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) to’lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi. Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning o’ziga tegishli resurslarga bo’lgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga to’g’ri keladigan va tadbirkorga tegishli bo’lgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak, iqtisodiy foydani olamiz.
Tashqi va ichki xarajatlarning yig’indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog’liq yo’qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar – bu boshqa nematlarning (tovar va xizmatlarning) qiymati. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Buxgalterlik xarajatlari – firma tomonidan foydalanilayotgan resurslarni sotib olingan narxlaridagi qiymatlaridir. Bularga misol qilib, qonunchilik tomonidan belgilangan kapital asbob-uskunalarga qilingan amortizasion ajratmalarni keltirish mumkin. Iqtisodchini esa, firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. Shuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi.
Qaytariladigan va qaytarilmaydigan xarajatlar
Qaytariladigan xarajatlar – firma qaytarib olishi mumkin bo’lgan xarajatlar (faoliyatini to’xtatgandan so’ng ham).
Qaytarilmaydigan xarajatlar – firma hech qachon qaytarib ololmaydigan xarajatlar. Bularga misol, firma registratsiyasi va lisenziya olishi uchun qilingan xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar firmani bozorga kirishi va chiqishi uchun qilinadigan xarajatlardir.
Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bo’lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming so’mga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori o’zgardi va bu uskuna umuman kerak bo’lmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu uskunani 60 ming so’mga sotib, 40 ming so’m zarar ko’rdi. 40 ming so’m qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta’sir qilmaydi.