Xalqaro valyuta bozori

Evroobligatsiyalar bozori bu qarz oluvchining obligatsiyasi sifatida rasmiylashtiriladigan, evrovalyutada berilgan uzoq muddatli qarz majburiyatlari bo’yicha moliyaviy munosabatlardir. Obligatsiyalarda qarz miqdori, uni qaytarish shartlari va muddati, foizlarni kuponga muvofiq olish tartibi aks ettiriladi.

Evrodepozit bozori evrovalyuta bozorida aylanadigan mablag’lar hisobiga xorijiy tijorat banklarda valyuta omonatlarini shakllantirish bo’yicha barqaror moliyaviy munosabatlardir.

Evrokredit bozori – xorijiy tijorat banklarining evrovalyutada beriladigan xalqaro qarzni taqdim etish bo’yicha mustahkam kredit va moliyaviy munosabatlari hisoblanadi.
12.2. Foreks bozori
Foreks (valyutaviy) bitimi — bu muayyan sanada etkazib berish sharti bilan, kelishilgan ayriboshlash kursi bo’yicha bir xorijiy valyutani boshqasiga almashtirish evaziga sotib olish yoki sotish kontrakti. Bu kabi bitimlar foreks (FX) bozorida amalga oshiriladi.

Foreks bozori — bu tijorat banklarining diling bo’limlari (dealing rooms) hamda bir-birlari bilan va mijozlar bilan telekommunikatsiya vositalari orqali bog’langan brokerlardir.

FX bozoridagi asosiy ishtirokchilar — yirik banklar bozorida mijozlari nomidan va o’z mijozlari uchun ham, o’zlari olib-sotishlari uchun ham bitimlarni amalga oshiradilar. FX bozorining boshqa qatnashchilari — brokerlar, investitsiya institutlari (jamg’armalar), korporatsiyalar va markaziy banklar bozorida amalga oshiriladigan bitimlarning jami hajmida banklararo kelishuvlarning asosiy qismini egallaydi.

Xalqaro hisob-kitoblar banki (XHB)ning markaziy banklar tadqiqotlariga asoslangan hisobotiga muvofiq London, N’yu-York, Tokio va Singapur bitimlar hajmi bo’yicha pasayib borish tartibiga ko’ra valyuta savdosining asosiy markazlari hisoblanadi.

London muhim moliyaviy markaz sifatida butun bozorning qariyb uchdan bir qismini egallaydi. Katta markazlar, shuningdek boshqa mamlakatlarda ham joylashgan, masalan, Germaniyada, Shveytsariyada, Gongkong (Syangan)da va Frantsiyada.

Valyuta savdosi uchta asosiy markazlarning ish vaqti deyarli 24 soatni tashkil etadi. London va Nyu-York o’rtasidagi besh soatli farq hamda Tokio va London o’rtasidagi to’qqiz soatli farq amalda sutka davomida savdo- sotiq qilishga imkon beradi.

Valyuta bozorida bir valyutani ikkinchisiga ayriboshlash narxi valyuta kursi deb ataladi. Erkin bozorda bu narxlar talab va taklifga muvofiq yuqoriga yoki pastga harakatlanadi, boshqariladigan bozorda esa valyuta kurslari nazorat predmeti bo’lib hisoblanadi. Asosiy jahon valyutalari uchun valyuta bozorlari qisman boshqariladi. Bu shunda aks etadiki, ayrim davlatlar o’z milliy valyutalari almashtirish kursini boshqa asosiy valyutalarga qarshi barqarorlashtirishga harakat qiladilar.

Asosiy jahon valyutalari — AQSh dollari, yena va evro o’rtasidagi almashtirish kursi talab va taklifga muvofiq ravishda erkin tebranadi.

AQSh dollari hozirga qadar foreks bozorida asosiy o’rinda turibdi. Quyidagi omillar shundan dalolat beradi:

• 
  energetika va qishloq xo’jaligi tovarlari savdosida afzal valyuta sifatida dollarning roli;
  
• 
  AQShning iqtisodiy qudrati va uning jahon iqtisodiyotidagi markaziy roli;
  
• 
  dollarning an’anaviy zaxira valyutasi sifatidagi maqomi;
  
• 
  1999 yilda evrovalyutaning amalga kiritilishi uning vaqt o’tishi bilan AQSh dollarining ustuvorligiga barham bera olishi to’g’risida baxslarni yuzaga keltirdi. Hamma valyutalar odatda AQSh dollari (USD)ga nisbatan kotirovka qilinadi va foreks bitimlarining katta qismi dollarni tarkibiy valyutalardan biri sifatida o’z ichiga oladi.
  

AQSh dollarini o’z ichiga olmaydigan bitimlarni, ya’ni kross — bitimlarni bajarish uchun ikkita kelishuvni amalga oshirish lozim. Misol uchun, Shveytsariya frankining Yapon yenasiga nisbatan kross— bitimi ikki kelishuv vositasida qoplanishi mumkin: dollar shveytsariya frankiga nisbatan va dollar yapon yenasiga kross-bitimlarni o’tkazish yo’li bilan (2.2 paragrafda to’liq yoritilgan)

Valyuta bozoridagi talab va taklifga ta’sir etuvchi va shu tarzda almashtirish kurslarini harakatlaktiruvchi omillarni uzoq muddatli va qisqa muddatli omillarga ajratish mumkin.

Olib-sotish va investitsiya maqsadlarida sotib olish yoki sotish uchun talabni xosil qiluvchi iqtisodiy va xuquqiy shart-sharoitlarni uzoq muddatli omillarga kiritish mumkii.

Ikki valyuta o’rtasidagi o’rtacha almashtirish kursi va uning muayyan vaqt oralig’idagi o’zgarishlari bu valyutalarning har bir emitenti mamlakatlaridagi iqtisodiy holat farqlanishlarini aks ettiradi. Valyuta bozorining uzoq vaqt saqlanib turmaydigan joriy shart-sharoitlaridan kelib chiquvchi talab va taklifga bo’lgan ta’sir qisqa muddatli omillarga kiritiladi. Bozorda biror valyutani sotuvchilar sonini vaqtinchalik etishmasligi uning narxlarini shu valyuta sotuvchilari uchun maqbul bo’lgan darjagacha o’sishiga yordam beradi. Bozordagi kayfiyat yohud mish-mishlar valyuta qiymatini tushib ketishi yoki ko’tarilishini yuzaga keltiradi. Agar bu xol yuz bersa u yoki bu valyutani olib-sotish (chayqovchilik) maqsadlarida yoki extiyot chorasi sifatida sotib olish yohud sotish almashtiruv kursini qisqa muddatga (bir necha kun, xafta yoki oylarga) jiddiy o’zgartirib yuborishi mumkin.

Valyuta bozoridagi tebranishlar (barqarorlik – Volatilty) valyuta xatari (risk)ni yuzaga keltiradi. Bu valyuta kursidagi nomaqbul o’zgarishning xatari bo’lib, sotib olayotgan, sotayotgan, qarz olayotgan yoki kredit berayotgan har qanday shaxsning kutayotgan mablag’lari (daromadlarini) kamaytirishi yoki kutilayotgan sarf-harajatlarini ko’taytirishi mumkin bo’lgan valyuta kursidagi ko’ngilsiz o’zgarishlar xataridir. Ekspozitsiya, ya’ni kompaniyaning valyuta xatariga chalinishi ko’lami uning valyutalardan xar biridagi daromadlari, sarflari, qarz va kreditlari hajmiga bog’liq.

Davlat valyuta siyosatining maqsadi — milliy valyuta kursini barqarorlashtirishdan iborat. Valyutaning barqarorligi valyuta xatarini pasaytiradi yoki bartaraf etadi va shu asosda xalqaro savdo-sotiqni rivojlanishi uchun shart - sharoit yaratadi.

Valyuta kurslari tebranishi, ya’ni o’zagruvchanligi valyuta chayqovchilariga valyuta savdosidan foyda olish uchun shart-sharoit yaratib berishi mumkin. Ammo xalqaro miqyosda savdo va investitsiyalash bilan shug’ullanuvchi kompaniyalar holatida, almashuv kursini turg’un emasligi valyuta kursining nomaqul o’zgarishlari yoki valyuta ekspozitsiyasini xedjirlashdagi zarar ko’rish xatari faollikni pasaytirishi mumkin.