Xalqaro tijorat ishi

Tayyor mahsulotni chiqishi bo'yicha. Bu usulda shartnomada xom ashyodan olinadigan yakunlovchi mahsulot miqdorini aniqlash ko‘rsatkichi belgilanadi (masalan, qand-ashyodan, qand rafinad, jundan olingan jun ipi, urug’lardan - yog’), bu ko’rsatkich ham foiz ham absalyut qiymatida belgilanadi.
Xaqqoniy o'rtacha sifat bo'yicha -FAK (1a?r average gual?ty). Bu usul asosan don mahsuloti shartnomalarida qo’llaniladi. Jo’natish joyida belgilangan va ma’lum davrda donni xaqqoniy o’rtacha sifatiga tovarni sifati mos bo’lishi shartnomada ko’rsatib beriladi.
Tabiiy og'irligi bo'yicha. Bu usul bilan don mahsulotlarini sifati aniqlanadi. Tabiiy ( natura) og’irligi donni bir gektolitrni kilogrammga aylangan og’irligi. Tabiiy og’irlik donni ijtimoiy xususiyatini aks ettiradi (shakli, donni katta- kichikligi, to’qligi, solishtirma og’irligi) va undan - un va krupani miqdoriy chiqishligini ko’rsatib beradi. Tabiiy og’irlik boshqa ko’rsatkichlar bilan birgalikda qo’llanadi (masalan, bug’doydagi begona aralashmalarni tarkibi).
*Tel-kel* usuli tovarni *o’z xolatida* etkazib berishni taqozo etadi (frants-tel guel, telle guelle). Bu xolda sotuvchi etkazib berilgan tovarni sifatiga javob bermaydi. Xaridor, agar tovar o’z nomiga (turi, sortiga) mos kelsa, uni sifatidan qat’iy nazar qabul qilish shart. Bu usul, xususan, don mahsulotlarini hosilini, sitrus mahsulotlarini (*na kornyu* xali xosili olinmagani) sotilishida, hamda yuklarni dengiz transportida joydan joyga tashishda ham qo’llaniladi. Sotuvchi yo’lda tovarni sifati o’zgarishiga javobgarlikni o’z bo’yniga olmaydi.
Yuqorida ko’rib chiqilingan tovar sifatini aniqlash asosiy usullaridan tashqari shartnomada boshqa ayrim usullar ham qo’llanilishi mumkin, masalan, tovarni ayrim qismlarini katta-kichikligi ko’rsatkichlari (ko’mirni, urug’ni tuzilishi) tovarni yo’nalish ko’rsatkichi (paxta, qand, kauchuk), xidi va boshqalar.
Etkazib berish muddati va sanasi
Etkazib berish muddati deganda, sotuvchi tovarni xaridorga yoki uning topshirig’i bilan uning nomidan ish yuritayotgan shaxsga tovarning etkazib berish vaqti tushuniladi.
Shartnomada ko‘rsatilgan tovar miqdori bir vaqtda yoki bo‘lib-bo‘lib etkazib berilishi mumkin. Bir vaqtda etkazib berishda etkazib berishning bir muddatigina ko’rsatiladi, bo’lib-bo’lab etkazib berishda esa, etkazib berishning oraliq muddatlari ham ko‘rsatiladi. Ba‘zan kontragentlar aniq muddatni umuman belgilamaydilar, bu muddatni kelishilgan shartlar bilan aniqlaydilar, xolos: «hosil yig‘ilishi bilan», «yoz davomida» kabi.
Etkazib berish sanasi deb tovarni xaridor ixtiyoriga o’tkazish sanasiga aytiladi. Etkazib berish usulidan qat’iy nazar quyidagilar etkazib berish sanasi hisoblanadi:

• 
  tovarni etkazib berishi kerak bo‘lgan transport tashkilotiga berilgan xujjat sanasi;
  
• 
  tovarni ko‘rsatma bo‘yicha keyin yuborish uchun yuklarni qabul qiluvchi transport-ekspeditor firmasining tilxati;
  
• 
  agar xaridor tonnajni o‘z vaqtida taklif etmagan va sotuvchi xaridor riski bilan xaridor omboriga tovarni saqlash uchun berish huquqidan foydalanganligi haqidagi omborxona guvohnomasining sanasi;
  
• 
  buyurtma komissiyasi va etkazib berish vakilining qabul qilish- topshirish aktlarini imzolash va etkazib beruvchining buyurtmachiga mulkchilik huquqi sertifikatini berish sanasi;
  
• 
  buyurtma komissiyasi va etkazib berish vakilining oxirigi partiyani etkazib berishdan keyingi qabul qilish-topshirish aktlarini imzolash sanasi.