Xalqaro munosabatlarning Versal-Vashington tizimi Dominion va mandat sistemalari. Reja

.Millatlar ligasining tashkil topishi.Mandat va Dominion tizimlari.
Urushdan keyin Yevropa mamlakatlarining ahvoli tubdan o’zgardi. Agar urushgacha ular jahonning asosiy moliyaviy va kredit markazi bo’lgan va kredit oluvchilar, zayomlar, qimmatli qog’ozlarni tarqatish hisobiga qo’shitncha daromadlar olib turgan bo’lsalar. endi AQSh-dan qarzdor bo’lib qoldilar. Lirush paytida oltin za-xirasining katta qismi AQShga o’tib ketdi. Qo’shma Shtatlar bajonudil qarzga oziq-ovqat, qurol-yarog’, kiyim-kechak, transport vositalari berar, o’z ittifoqchi-larining og’ir ahvolidan foydalanib, o’z mollariga istagancha narx belgalar va katta foyda olar edi. Yevropa qitasidagi munosabatlarda ham tub (radikal) o’zgarishlar ro’y berdi. Rossiyaning Yevropa iqtisodiy tuzilmalaridan chetlatilishi shakllangan qifa bozorining izdan chiqishiga sabab bo’ldi. llgari Yevropa mamlakatlari Rossiyadan xom ashyo, ko’pgina oziq-ovqat mahsulotlari olar va bu mahsulotlar bilan aholini hamda sanoatni barqaror ta'minlab turar edi. o’z navbatida, Yevropa moliyashgari va sanoatchilari o’z sarmoyalarini Rossiya iqtisodiyotiga kiritish hamda katta foyda olish imkoniyatiga ega edilar. Ayni paytda, Avstro-Vengriya imperiyasi yemirilganidan so’ng uning o’rnida karta mamlakatlarga qaram bo’lgan, iqtisodiyoti kuchsiz bir qator kichik davlatlar vujudga keldi. Joriy etilgan kuchli bojxona to’siqlari mollar va sarmoyalarning harakatini qiyinlashtirib qo’ydi. Natijada oldingi Markaziy Yevropa iqtisodiy mintaqasi buzilib ketdi. Bu esa Yevropa iqtisodiy tartiblari mushtarak tizimini zaiflashtirdi. Ijtimoiy muammolar. Urush davrida harbiy sanoat tez sur'atlar bilan rivojlandi, ishchilar sinfning miqdori va uning Yevropa mamlakatlari ijtimoiy tu-zilishidagi salmog’i ortdi. Ishchilar sinfining man-faatlarini ximoya qiladigan kasaba uyushmalarining ahamiyaii kuchaydi. Kasaba uyushmalarining yutuqlari-dan biri jamoa shartnomalarining imzolanishi bo’ldi. Korxona egasi endi ishchilar bilan o’zaro munosa-batlarning barcha masalalarini faqat kasaba qo’mitasi bilan kelishgan holda hal qila olar edi. Kasaba uyushmalarining roziligisiz oyliklar kamaytirilishi, bi-rorta ham ishchi ishdan bo’shatilishi, mehnat munosa-batlariga oid birorta ham yangilik joriy etilishi mumkin emas edi.  Bu Birinchi jahon urushining ijtimoiy sohadagi eng muxim natijalaridan biri edi. Mexnatkashlar-ning turmush sharoitlari yaxshilandi. Ammo bu uzoq davom etmadi-urushdan keyingi inqiroz va ishsizlik ko’plarni bu yutuqlardan maxrum qildi. Yevropa mamlakatlarida urushdan keyingi davrda ijtimoiy ziddiyatlar yanada kuchaydi.Siyosiy muammolar. Urush jahonda siyosiy inqiroz-ga sabab bo’ldi. Urushning talonchilarcha va xalqqa qarshi yo’nalishi keskin qarshilik harakatini uyg’otdi. Bu harakat Versal shartnomasidan keyin yanada kuchaydi. Urush jarayonida keng xalq ommasining ongida xom-xayollikdan real voqelikka burilish ro’y berdi. Urush butun jahonni qamrab olgandi. Yevropa va AQSh aholisining ayrim guruhlari foydasi haddan ziyod, xalq ommasining faqirligi esa beqiyos edi. Bu-tun dunyoda xalqlarning noroziligi kuchayib borardi. Urush oxirida u mayjud tuzumlarga qarshi ochiqdan-ochiq chiqishlarga aylandi.Urush paytida II Internatsional partiyalari va ularning rahbarlari o’z hukumatlarining yonini olib, ta-lonchilik urushida sherikka aylandilar. Ular o’zlari-ning internatsionalizm tamoyillariga xiyonat qildilar va xalq ommasini «o'z millati» ximoyasiga chaqi-rib, millatchilik hamda shovinizm mavqeiga o’tdilar.  1918 yil 3 martda Brest-Litovskda Germaniya bilan tinchlik shartnomasi bilan tuzgan. Rossiya va Yevropa Litovskda Germaniya bilan davlatlari tinchlik shartnomasi tuzgan Rossiya urushdan chiqdi. U barcha mamlakatlarga urushni demokratik tinchlik bilan, ya'ni hududlarni qo’shib olish va tovonlarsiz (anneksiya va kontributsiya) tugatish taklifi bilan murojaat qildi. Germaniya bilan imzo-langan shartnoma Rcssiya xalqlariga uzoq kutilgan tinchlikni olib keldi,uzoq kutilgan tinchlikni olib keldi. Sovet Rossiyasi dunyoni bo’lib olish haqidag barcha maxfiy shartnomalarni e'lon qildi va ulardan voz kechganini bildirdi. Jahon urushidan chiqish, yer haqidagi Dekremi amalga oshirish, pomeshchiklarning yerlarini bolib berish, 8 soatli ish kuni joriy etish, yillik ta'tillar, ka-sallik bo’yicha ta'tillar va ijtimoiy himoyaga oid boshqa ko’pgina tadbirlar aholining katta qismini bolsheviklar tomoniga og’dirdi. Bularning hammasi Rossiyaga G’arb davlatlari mehnatkashlarining katta qismi xayrixohligini qozonish imkonini berdi. Ishchilar va ziyolilarning keng qatlami unda o’z idealla-rini ro’yobga chiqarish imkoniyatini ko’rdi. G’arb davlatlari hukmron doiralari o’z mamlakatla-ridagi siyosiy harakatlarning bunday yo’nalishga kirishidan cho’chib qoldilar va bolsheviklar hokimiyati-ni yo’qotish yo’llarini qidira boshladilar. Ular Rossiyaga qarshi iqtisodiy qamal elon qildilar. Rossiya bilan barcha savdo aloqalarini to’xtatib, uning iqtisodiyotini izdan chiqarish, ochlik, ishsizlik tug’dirish, ijtimoiy siyosatini yo’qqa chiqarish, qiyinchiliklarni kuchaytirish niyatida edilar. Bu niyatlari amalga oshmagach, Rossiyaga qarshi harbiy intervensiya boshla-dilar. Arxangelsk va Murmansk shaharlariga ingliz va amerikalik, Vladivostokka yapon va amerikalik askar-lar tashlandi. Urta Osiyoga ingliz qo’shinlari bostirib kirdi, Sevastopol va Odessaga fransuz kemalari yuboriddi. Hammasi bo’lib intervensiyada 14 xorijiy davlat ishtirok etdi. Ammo G’arb davlatlari hisob-kitoblari va rejalarining tamoman teskarisi ro'y berdi. Intervensiya rus xalqi vatanparvarlik tuyg’ularining kuchayishiga sabab bo’ldi. Xonavayron bo’lgan Rossiya Antanta in-tervensiyasini bartaraf etish uchun o’zida kuch topdi. Ko’pgina tarixchilarning fikricha, ayni shu intervensiya rus xalqining bolsheviklar tevaragida jipsla-shuviga va ular hokimiyatining mustahkamlanishiga yordam berdi. Interventlar Rossiyada monarxiya tuzumini tiklash niyatida edilar. Rossiya aholisining 70 foi-zini tashkil etuvchi dehqonlar mafkuradan uzoq, shu sababli ular interventlarni qo'llab-quvvatlaydi va bolsheviklar tuzumini ag’darishga yordam beradi, deb o’ylagan edilar. Interventlar Rossiyada monarxiya tuzumini qayta tiklash niyatida edilar, ammo dehqonlar mamlakati chorizmga nafrat bilan qarar edi. Ishchilar va dehqonlardan iborat bo’lgan, yomon qurollangan, yomon kiyintirilgan va tayyorgarlik ko’rgan Qizil armiya Antanta armiyalari bilan janglar olib borishga majbur bo’ldi. Fransuz ishchilari ish tashladilar, siyosiy namoyishlar va mitinglar o’tkazdilar. 1919 yili Parijda bo’-lib o’tgan 1 may namoyishida 500 mingdan ortiq kishi ishtirok etdi. Ko’chalarda barrikadalar paydo bo’ldi, politsiya va askarlar bilan to’qnashuvlar ro’y berdi. 1919-1920 yillarda Angliyada ham Rossiyaga qilingan intervensiyaga qarshi ommaviy miting va namoyish-lar bo’lib o’tdi. Ingliz ishchilari bu mamlakat himoyasi uchim yalpi ish tashlashga hozir ekanliklarini bayon etdilar. Angliyadan Rossiyaga qarshi qurol-yarog’ jo’natishning barcha yo’llari berkitildi. AQShda ham ingervensiyaga qarshi harakat boshlandi. Bunda ayniqsa amerikalik ishchilar muhim rol o’ynadilar. Mamlakatning qo’pgina yirik shaharlarida AQShning intervensiyada ishtirokiga qarshi norozilik mitinglari o’tkazildi. V. Vilson xukumatiga intervensiyani to’xtatish talabi bitilgan murojaatnoma ostiga imzo to’plash kampaniyasi tashkil etildi. Murojaatnomani minglab ishchilarni birlashtirgan 90 kasaba uyushmasi qo’llab-quvvatladi. Intervensiyaga qarshi harakatda Amerikaning taniqli jamoat arboblari faol ishtirok etdilar. Jurnalist Jon Rid Rossiya-dagi voqealarga xolisona baho berilgan. Birinchi jahon urushidan keyin Yevropa mamlakat-larida vujudga kelgan keskin ijtimoiy ziddiyatlar sharoitida yangi siyosiy kuchkommunistik partiya paydo bo’ldi. U urush paytida sotsial-demokrat va sotsialist partiyalar o’rtasida ro’y bergan bo’linish zami-nida tug’ildi. Unga ishchilarning o’ta ekstremist guruhlari, dehqonlarning bir qismi, kasaba uyushmasi arboblari va demokratik kayfiyatdagi ziyolilarning vakillari kirdilar. Sinfiy kurash, ishchilar sinftning internatsional birdamligi g’oyalari hamda inqi-iobiy yo'l bilan hukumatni ag’darish, proletariat dik-taturasini o’rnatishni o’z siyosatining bosh yo’nalishi qilib olgan va sinfiy kurashni tarixiy taraqqiyot-ning asosi deb bilgan bolshevizm ularni birlashtirib turar edi. Ularning maqsadi iste'molda yalpi teng-huquqni ta'minlaydigan jamiyat qurish edi. Keyincha-lik amaliyot shuni ko’rsatdiki, bu g’oyalar xomxayoldan boshqa narsa emas ekan.Versal-Vashington tartibining yaratilishi Yevropa mam-lakatlarining asosiy muammolarini hal etmadi. Aksincha, eski muammolar yoniga yangilari qo’shildi va ular Birinchi jahon urushidan keyingi dunyoning tarixiy taraqq⁵iyotiga katta ta'sir ko’rsatdi. Ayrim mamlakatlarda ular ko’p jihatdan yangi siyosiy vaziyatning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi, yangi g’oyalar, yangi siyosat va davlat arboblarining, hokimiyatni qo’lga kiritishga intilayotgan yangi siyosiy tashkilotlarning paydo bo’lishiga turtki berdi. Urushdan keyingi dunyo duch kelgan asosiy muammolar quyi-dagilardan iborat edi. Iqtisodiy muammolar. Birinchi jahon urushida Angliya 750 ming, Fransiya 1,3 mlm., Germaniya 2 mln., Rossiya 16 mln. kishi yo’qotdi. 20 mln.dan ortiq kishi yaralandi. Ko’pgina sanoat korxonalari vayron bo’ldi, transport tarmoqlari, konlar yo’q qilindi, ko’plab kemalar cho’ktirildi. Ularni tiklash ko’p mablag’ va vaqt talab etar edi. Urushdan keyin Yevropa mamlakatlarining ahvoli tubdan o’zgardi. Agar urushgacha ular jahonning asosiy moliyaviy va kredit markazi bo’lgan va kredit oluvchi-lar, zayomlar, qimmatli qog’ozlami tarqatish hisobiga qo’shimcha daromadlar olib turgan bo’lsalar, endi AQShdan qarzdor bo’lib qoldilar. Urush paytida oltin zaxirasining katta qismi AQShga o’tib ketdi. Qo’shma Shtatlar bajonudil qarzga oziq-ovqat, qurolyarog’, kiyim-kechak, transport vositalari berar, o’z ittifoqchi-larining og’ir ahvolidan foydalanib, o’z mollariga istagancha narx belgalar va katta foyda olar edi. Yevropa qitasidagi munosabatlarda ham tub (radikal) o’zgarishlar ro’y berdi. Rossiyaning Yevropa iqgisodiy tuzilmalaridan chetlatilishi shakllangan bozorining izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Ilgari Yevropa mamlakatlari Rossiyadan xom ashyo, ko’pgina oziq-ovqat mahsulotlari olar va bu mahsulotlar bilan aholini hamda sanoatni barqaror ta'minlab turar edi. o’z navbatida, Yevropa moliyachilari va sanoatchilari o’z sarmoyalarini Rossiya iqtisodiyotiga kiritish hamda katta foyda olish imkoniyatiga ega edilar. Ayni paytda, Avstro-Vengriya imperiyasi yemirilganidan so’ng uning o’rnida katta mamlakatlarga qaram bo’lgan, iqtisodiyoti kuchsiz bir qator kichik davlatlar vujudga kcldi. Joriy etilgan kuchli bojxona to’siqlari mollar va sarmoyalarning harakalini qiyinlashtirib qo’ydi. Natijada oldingi Markaziy Yevropa iqtisodiy mintaqasi buzilib ketdi. Bu esa Yevropa iqgisodiy tartiblari mushtarak tizimini zaiflashtirdi. Ijtimoiy muammolar. Urush davrida harbiy sanoat tez sur'atlar bilan rivojlandi, ishchilar sinfining miqdori va uning Yevropa mamlakatlari ijtimoiy tu-zilishidagi salmog’i ortdi. Ishchilar sinfining manfaatlarini ximoya qiladigan kasaba uyushmalarining ahamiyati kuchaydi. Kasaba uyushmalarining yutuqlari-dan biri jamoa shartnomalarining imzolanishi bo’ldi. Korxona egasi endi ishchilar bilan o’zaro munosa-batlarning barcha masalalarini faqat kasaba qo’mitasi bilan kelishgan holda hal qila olar edi. Kasaba uyush-malarining roziligisiz oyliklar kamaytirilishi, bi-rorta ham ishchi ishdan bo’shatilishi, mehnat munosa-batlariga oid birorta ham yangilik joriy etilishi mumkin emas edi. Bu Birinchi jahon urushining ijtimoiy sohadagi eng muxim natijalaridan biri edi. Mexnatkashlarning turmush sharoitlari yaxshilandi. Ammo bu uzoq davom etmadi-urushdan keyingi inqiroz va ishsiz-lik ko’plarni bu yutuqlardan maxrum qildi. Yevropa mamlakatlarida urushdan keyingi davrda ijtimoiy ziddiyatlar yanada kuchaydi. Siyosiy muammolar. Urush jahonda siyosiy inqirozga sabab bo’ldi. Urushning talonchilarcha va xalqqa qar-shi yo’nalishi keskin qarshilik harakatini uyg’otdi. Bu harakat Versal shartnomasidan keyin yanada kuchaydi. Urush jarayonida keng xalq ommasining ongida xom-xayollikdan real voqelikka burilish ro’y berdi. Urush butun jahonni qamrab olgandi. Yevropa va AQSh aholisining ayrim guruhlari foydasi haddan ziyod, xalq ommasining faqirligi esa beqiyos edi. Butun dunyoda xalqlarning noroziligi kuchayib borardi. Urush oxirida u mavjud tuzumlarga qarshi ochiqdan-ochiq chiqishlarga aylandi. Urush paytida II Internatsional partiyalari va ularning rahbarlari o’z hukumatlarining yonini olib, talonchilik urushida sherikka aylandilar. Ular o’zlari-ning internatsionalizm tamoyillariga xiyonat qildilar va xalq ommasini «o'z millatis ximoyasiga chaqirib, millatchilik hamda shovinizm mavqeiga o’tdilar.
Xulosa
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki birinchi jahon urushi boshlanishi shunchaki tasodif emas edi , urush boshlanishiga barcha zarur vaziyat yetilib bo`lgandi.Shu tariqa XX asrning boshlarida vujudga kelgan xalqaro vaziyat, rivojlanishning imperialistik bosqichiga o`tgan davlatlarning iqtisodiy, siyosiy va xarbiy ustunlik uchun kurashi, ular o`rtasida urushni muqarrar qilib qo`ydi. АQSh prezidenta V. Vilson tashabbusi bilan Parij tinchlik konferentsiyasida xalqaro tashkilot — Millatlar Ligasi1 tashkil qilindi. Jaxonda tinchlik uchun kurash, xalqlar o`rtasida xamkorlik va xavfsizlik masalalari Millatlar Ligasining asosiy vazifalari qilib belgilanadi. Shu tariqa «abadiy tinchlik» vositasi deb eʼlon kilingan Millatlar Ligasi g`olib davlatlarning dunyoni o`zaro bo`lib oli shiga qonuniy tus berdi, ittifoqchilarning urushdagi g`alabasini mustaxkamlaydi. Shu tariqa urushdan keyingi dastlabki yillarda Yevropaning siyosiy xaritasida jiddiy o`zgarishlar yuz berdi, yangi g`oyaviy-siyosiy va ijtimoiy-pisixologik xolat vujudga keldi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

.

•