Xalqaro menejment

7.3. Osiyo menejment uslubi 
 
Osiyo menejment uslubi g’arbiy menejmentdan farq qiladi va quyidagi 
xarakterli xususiyatlarga ega: 

---

72 
- turli “yumshoq” tuzilmalarga urg’u berish, bunda firmalararo munosabatlar
tegishli kelishuvlarni tuzish bilan rasmiy asosda emas, balki kompaniya 
rahbarlarining ishonchi, o’zaro tushunishi, qardoshlik va do’stona munosabatlar 
asosida olib boriladi; 
- menejerlarning yuqori ta’lim darajasi, ularning malakasini muntazam 
oshirish; bo’ysunuvchilarning rahbarlar bilan munosabatlarida g’amxo’rligi; 
- kompaniyalar strategik rejalarining muvaffaqiyatiga ishonish va sheriklarning 
bir-biriga ishonchi; 
- firmani rivojlantirish umumiy maqsadiga qo’shma hissa qo’shish muhimligini 
tushunish.
Masalan, Yaponiya va Janubiy Koreyada kompaniyalar kishilarga faqat bandlik 
va daromadni ta’minlab qolmay, balki o’zini namoyon etishga imkoniyat yaratadi, 
jamiyatda 
ma’lum 
o’rinni 
egallashga 
ko’maklashadi, 
ya’ni 
mehnatni 
motivlashtirishni o’zgartiradi. Yapon firmalarida iktidorli mutaxassisga uning 
g’oyalarini rivojlantirish va hayotga tadbiq etish uchun maxsus departament tashkil 
qilingan, firma esa muvofiq tarzda o’z faoliyat doirasini o’zgartirgan yoki 
kengaytirgan hollar ma’lum.
Bu mamlakatlarda boshqaruv samaradorligi asosida do’stona va jipslashgan 
jamoalarni tuzish yotadi. Ular mehnatni tashkil qilish va ishlab chiqarish 
munosabatlari rasmiy va norasmiy omillarini qo’shish, menejment ratsional usullarini 
shimoliy amerika tipidagi individualistik madaniyatdan farqli holda faqat 
rahbarlarning ishonchi va o’zaro tushunishiga asoslangan irratsional firmalararo 
aloqalar bilan qo’shib uyg’unlashtirish yordamida tashkil qilinadi. 
Yapon menejmenti uslubining amerikanikidan tubdan farqlanishiga misol bo’lib, 
ishga oid masalalarni sekin, ularning mohiyatiga asta-sekin yaqinlashib, muhokama 
qiluvchi yapon biznesmenlarining muzokaralar o’tkazish odatini keltirish mumkin. 
Ular avval sheriklar o’rtasida o’zaro tushunish va ishonchga erishishga, so’ngra 
asosiy muammolarni muhokama qilishga harakat qiladi. Shu bilan birga munosib 
sheriklar o’rtasidagi muzokaralarga huquqshunoslar jalb qilinmaydi. 
Mehnatni tashkil qilish va ishlab chiqarish munosabatlari bo’yicha g’arbiy 
mutaxassislar o’n yillab Osiyo, xususan yapon menejmenti uslubini o’rganadilar. 
Unga bo’lgan qiziqish hozirda ham susaymagan. Xususan, 1999 yil avgustda 
“Ekonomist intillidjens yunit” tadqiqot markazi chop etgan obzorga binoan “Nissan”, 
“Toyota”, “Xonda” yapon avtomobillarini ishlab chiqaruvchilar yiliga bir ishchiga 
to’g’ri keladigan avtomobillar soni bo’yicha birinchi o’nlikka kirgan. Masalan, 
Buyuk Britaniyadagi “Nissan” kompaniyasi zavodi yiliga bir ishchiga 105 avtomobil 
ishlab chiqaradi,Yevropada o’rtacha unumdorlik 52 avtomobilni tashkil qiladi. Yapon 
menejment uslubini o’rganish asosida yapon menejmenti amaliyotiga quyidagi 
namunaviy chora-tadbirlar kiradi degan xulosaga kelish mumkin: 
- firmaning barcha xodimlari uchun ertalabki badantarbiya; 
- ish vaqtida maxsus kiyim; 
-har kuni konsensus usuli bilan qaror qabul qiluvchi rahbarlar majlisi; 
- kompaniyaga sodiqlikni unda ishlash sharti sifatida tarbiyalash; 
- ishchi va xizmatchilarning ish vaqtidan tashqari ishlashga tayyorligi bilan 
ishdagi muvafaqqiyatlari uchun albatta mukofotlash; 

---

73 
- ishchilar, menejerlar, kompaniya rahbarlaridan iborat “sifat to’garaklari” va 
“nol defektlar” guruhlarining amal qilishi (bu to’garaklar va guruhlarning maqsadi – 
firma normal faoliyati uchun to’siqqa aylangan maxsus muammoni hal qilish); 
- rahbarlar va ishchilar uchun bitta oshxona va kompaniyaning barcha xodimlari 
uchun “oilaviy” norasmiy ovqatlanishlar; 
- 
departament 
rahbarlarida 
kabinet 
yo’qligi, 
ular 
bo’ysunuvchilarga 
mehnatsevarlikni namoyish qilish uchun o’z ish joyini ular bilan umumiy xonada 
joylashtirishni istaydilar; 
- mehnatga haq to’lash va xizmat martabasining ko’tarilishida asosiy omil bo’lib 
firmadagi ish staji hisoblanadi; 
- ishga umrbod yollash; 
- rahbarlarning bo’ysunuvchilar bilan odobli muomala qilishi; 
- katta omborxonalardan qutulish va firma xodimlarini intizomga o’rgatish 
imkoniyatini beruvchi aniq muddatda yetkazib berish amaliyoti; 
- ishlab chiqarish jarayonida tanaffuslarni iloji boricha kamaytirish; 
- ishchi va xizmatchilar nafaqaga chiqqanidan so’ng ularning barcha oila 
a’zolariga pensiya nafaqasini to’lash. 
Yaponiyada ishlab chiqarishni va mahsulot sotishni tashkil etish xususiyatlariga 
“sogo shosha” savdo uylari va subetkazib beruvchilarning katta rolini kiritish 
mumkin. Ikkinchi Jahon urushidan so’ng “sogo shosha” tizimi Yaponiyada 
sanoatning tez tiklanishi va uning dunyo yetakchilaridan biri darajasigacha 
zamonaviylashtirilishiga yordam berdi. Zamonaviy yapon sanoatining barpo etilishi 
eng rivojlangan mamlakatlar tajribasini keng jalb etish yordamida amalga oshirilgan. 
U vaqtda “sogo shosha” rivojlangan mamlakatlardan samarali texnologiyalar va 
uskunalarni import qilish, so’ngra esa boshlang’ich materiallar va Yaponiyada 
zamonaviylashtirilgan samarali mashina va uskunalarni eksport qilish kanallari bo’lib 
xizmat qildi. 
90-yillar o’rtasida “sogo shosha” ga yapon eksportining 40 % dan ortig’i va 
importning 70 % ga yaqini to’g’ri keldi. Jahon bozorida “sogo shosha”dan tashqari 
yapon TMK larining faoliyati kengayishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Ular o’z tashqi 
iqtisodiy aloqalari, xalqaro marketing va o’z sotish tarmoqlarini tashkil qilmoqdalar. 
“Sogo shosha” ustunliklariga: jahon bozorlari konyukturalarini o’rganish, butun 
dunyo bo’ylab yetkazib beruvchilar va iste’molchilar bilan keng aloqalar, yaxshi 
yo’lga qo’yilgan xorijda sotish tizimi, ichki va tashqi bozorlarda tovarlar, xizmatlar, 
kapitallar oqimini tashkil etish tajribasi, narhlar tizimi, mahsulot sifati, mijozlarni 
bilish va yo’lga qo’yilgan yetkazib berish sxemasi, o’rta va kichik firmalar uchun 
ichki va tashqi bozorlarga chiqish sharoitlarini yaratish kiradi.
Yaponiya sanoatida subetkazib beruvchilar faoliyati tizimini sxematik ravishda 
piramida 
ko’rinishida 
tasvirlash 
mumkin 
(7-rasm). 
Masalan, 
yapon 
avtomobilsozligida piramidaning yuqori qismida katta to’rtlik – Yaponiyaning eng 
yirik avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalari – “Nissan”, “Toyota”, “Mitsubisi 
motors”, “Xonda”, piramidaning o’rta darajasida ularning 500 ta bevosita subetkazib 
beruvchilari, pastki darajada - subetkazib beruvchilardan 20 mingta asosan o’rta va 
kichik firmalar joylashgan.

---

74 
Yapon menejment uslubining afzalliklari boshqa mamlakatlarda ham namoyon 
bo’ldi. Masalan, 90-yillar boshida “yaxshi didli, yosh qalbli va yetarli daromadli 
kishilar uchun” avtomobillar ishlab chiqarish, german “Porshe” kompaniyasi 
sotuvlarining keskin kamayishi va firma rahbariyatining ishlab chiqarish 
xarajatlarining o’sishi ustidan nazoratni yo’qotishi tufayli bankrotlik yoqasiga va 
mustaqillikni yo’qotishiga kelib qoldi. Qarzlarga botgan kompaniyani germaniya 
avtogigantlari “Mersedes-Bens”, “BMV” va “Folksvagen” sotib olishga tayyor edi.
“Porshe” mustaqilligini ma’muriyatning “o’z kamchiliklaridan nobud bo’lishdan 
ko’ra, o’zga tajriba yordamida tuzalmoq afzal” degan g’oyasi va “Sin gidzyutsu” 
(tarjima qilinganda – yangi texnologiya) yapon maslahat firmasi mutaxassislarini 
taklif qilish qarori qutqarib qoldi. Yapon mutaxassislari uch yil ichida “Porshe”ni 
qayta qurdi. Natijada yig’ish konveyeri qisqartirildi, bir necha uchastkalar va 
yordamchi xonalar yo’qoldi, zavodning hududiy maydoni 30 % ga kamaydi, 
avtomobil yig’ish sur’ati esa deyarli 40 % ga o’sdi va ishlab chiqarish nosozligi 
(brak) kamaydi. 
Hal qiluvchi momentlardan biri bo’lib nemis intizomi va pedantizmi o’rniga 
yapon menejmenti tomonidan yaratilgan ijodiy muhit o’rnatilishi xizmat qildi. 
Mehnat avvalgi uskunalarda o’sha ishchilar va muxandislar yordamida amalga 
oshirilmoqda. Ishchi va muxandislar yapon menejmenti ta’sirida ratsionalizatsiya 
jozibadorligini anglab, har oyda yaponlar tomonidan zamonaviylashtirilgan mehnat 
jarayonini takomillashtirishga qaratilgan ikki yarim mingta taklif-tashabbuslar taqdim 
qilmoqdalar.
Yapon novatsiyalarining kiritilishi amalda menejment va butun ishlab chiqarish 
tsiklini tashkil etish nuqtai-nazaridan yangi “Porshe” kompaniyasi vujudga kelishiga 
olib keldi. “Porshe” moliyaviy qiyinchiliklardan qutildi, yuqori foyda ko’rmoqda va 
bozorga yangi model – marketing taxmini bo’yicha 50 ming dollar bahoda ikkio’rinli 
Аvtоmobilsozlik 
kompaniyalari 
500 tа subyetkazib 
beruvchilar 
20000 tа o’rta va kichik 
firmalar