Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

is te ’mol harajatlaridagi о
 
‘zgarishlar (\S)
investisiya harajatlar idagi о
 
‘zgarishlar (\I)
davlat harajatlaridagi о
 
‘zgarishlar (
a
G)
eksport s o f hajmiga xarajatlar idagi о \zgarishlar (\X)
Qisqa muddatda yalpi talabning o‘sishi ishlab chiqarish hajmini 
va bandlikni oshiradi va narxlar darajasiga ta’sir etmaydi. Bunday 
vaziyat 30-yillarda kuzatildi. 0 ‘sha davrda davlat siyosati yalpi ta­
labni rag‘batlantirgan edi. Ammo agar iqtisodiyot to‘la bandlik sha­
roitida bo‘lsa, uzoq muddatda yalpi talabning oshishi mahsulot haj­
mini ko‘paytirmasdan balki narxlar darajasiga ta’sir ko‘rsatib, in­
flyatsiyani keltirib chiqaradi. Chunki bu vaziyatda imkoniyatlardan 
to‘liq foydalanilgan boMadi.
14-rasm. Qisqa m uddatda yalpi talab oshishining oqibatlari
15-rasm. Uzoq muddatda yalpi talab oshishining oqibatlari
71

---

3. Yalpi taklif egrisi va unga ta ’sir qiluvchi narxga bog‘liq va 
bogMiq boMmagan omillar.
Yalpi taklif kesimlari va ularning mohiyati
Yalpi taklif deganda, ishlab chiqarilishi va muayyan narx dara­
jasida bozordan sotib olinishi mumkin boMgan barcha tovar va xiz­
matlaming real hajmiga tushuniladi. Jami taklif ishlab chiqarish da­
rajasi va narxlar darajasi o‘rtasidagi bogMiqlikni aks ettiruvchi egri 
chiziq ko‘rinishiga ega.
16-rasm. Yalpi taklif egri chizigM.
Keynsian kesma iqtisodiyot pasayish holatida ekanligidan 
dalolat beradi, qachonki katta miqdordagi mehnat va moddiy re­
surslar 
foydalanilmayotgan 
boMsa. 
Ingliz 
iqtisodchisi 
J.M. 
Keynsning ta’kidlashicha, agarda shu kesmada ishlab chiqarish hajmi 
o‘sa boshlasa yoki tusha boshlasa, bunday holat o‘zidan keyin narx 
va ish haqi darajalarining o‘zgarishiga olib kelmaydi.
V ertikal yoki klassik kesma - iqtisodiyotni «toMiq bandlik» 
sharoitidagi yoki ishsizlikning tabiiy darajasi nuqtasidagi holatini 
ifodalaydi, qachonki ishlab chiqarish quvvatlaridan toMiq foydala- 
nilayotgan va narxlarning har qanday darajasida ham ishlab chiqarish 
hajmini yanada oshirish imkoniyati boMmasa.
Oraliq kesma 
ishlab chiqarish real hajmining o‘sishi bilan 
narxlar ham o‘sayotgan vaziyatni ko‘rsatadi. Buni shunday tushunti- 
rish mumkin: iqtisodiyotning barcha sektorlarida iqtisodiy pasayish 
holatidan toMiq bandlikka o‘tish notekis va turli vaqtda yuz beradi. 
Ayrim tarmoqlarda resurslaming yetishmovchiligiga duch kelinishi 
mumkin, ular ishlab chiqarishni kengaytirishlari uchun eski asbob- 
uskunalardan, hamda malakasiz kadrlardan foydalanishlariga to‘g‘ri
72

---

keladi. Bu esa mahsulot birligiga ketadigan harajatlaming o‘sishiga 
va natijada narx oshishiga sabab boMadi.
Yalpi taklif egri chizig‘ini siljitib turuvchi omillar: 
resurslarga boMgan narxlarning o‘zgarishi; 
unumdorlikdagi o‘zgarishlar; 
xuquqiy me’yorlaming o‘zgarishi.
17- rasm. Narxga bog‘liq bo'Imagan omillar bisobiga yalpi taklif egri chizig(ining siljishi
Masalan, ichki bozorda yer, mehnat resurslari, kapital va tad- 
birkorlik qobiliyatlarining taklifi oshib borayotgan boMsa, ularning 
narxi pasayib mahsulot birligiga ketgan harajatlar kamayadi. Bu hara­
jatlar yana iqtisodiy resurslardan unumli va samarali foydalanish hiso- 
biga ham o‘zgarishi mumkin. Ya’ni, ishlab chiqarishga yangi tex- 
nologiyani joriy etish, xodimlar malakasini oshirish qo‘shimcha hara- 
jatlarsiz ko‘proq mahsulot olish imkonini beradi. Huquqiy me’yorlar 
soliq va subsidiya miqdorlarining o‘zgarishi ham ishlab chiqarish ha- 
rajatlariga ta’sir qilishi mumkin. Agarda, xukumat ishlab chiqaruv- 
chilar tomonidan toManadigan soliq stavkalarini oshirsa va ularga beri- 
ladigan subsidiyalami qisqartirsa, bunday holatda mahsulot birligiga 
ketgan harajat o‘sadi va narxlarning berilgan muayyan darajasida 
foyda kamayadi. Shu tufayli ishlab chiqarishga boMgan rag‘bat tushib 
ketib, yalpi taklif qisqaradi, uning egri chizigM chapga suriladi.