|
3. Fiskal siyosat ko‘rinishlari
Siklning fazasiga qarab, ya’ni iqtisodiyot hozirda qanday fazada
ekanligiga ko‘ra, fiskal siyosat instrumentlari turlicha qoMlaniladi.
Fiskal siyosatning ikki turi mavjud:
1. Rag‘batiantiriluvchi fiskal siyosat.
2. Pasaytiriluvchi fiskal siyosat.
a) Rag‘batlantiriluvcbi fiskal siyosat.
b) Pasaytiriluvchi fiskal siyosat.
25-rasm Fiskal siyosat turlari.
Rag‘batlantiriluvchi fiskal siyosat iqtisodiyotning tushkunlik
davrida qoMlaniladi (a-rasm), u ishlab chiqarish qisqarishini oldini
olishga, ishsizlik darajasini kamaytirishga va AD ni oshirishga
qaratilgan. Uning instrumentlari:
89
a) davlat harajatlarini oshirish;
b) soliqlami pasaytirish;
v) transfert toMovlarini ko‘paytirish.
Pasaytiriluvchi (ushlab turiluvchi) fiskal siyosat iqtisodiyot toMiq
bandlikka erishganda, ya’ni yuqori cho‘qqiga chiqqan (iqtisodiyot
“qizigan”) davrda qoMlaniladi, u ortiqcha ishlab chiqarishni kamayti
rish, inflyatsiya sur’atlarini pasaytirish va AD (yalpi harajatlar) ni
kamaytirishga qaratilgan. Uning instrumentlari:
a) davlat harajatlarini kamaytirish;
b) soliqlami oshirish;
v) transfert toMovlarini kamaytirish.
Bulardan tashqari fiskal siyosat:
diskresion
nodiskresion (avtomatik)
turlarga boMinadi.
Diskresion fiskal siyosat deganda, hukumatning qonuniy
(rasmiy) ravishda iqtisodiyotni barqarorlashtirish maqsadida davlat
harajatlarini, soliq va transfertlami o‘zgartirishini tushunmoq lozim.
Nodiskresion (avtomatik) fiskal siyosat avtomatik (o‘matilgan)
stabilizatorlaming ta’sir etishi bilan bogMiqdir. Avtomatik stabiliza-
torlar - bu kattaligi o‘zgartirilmaydigan instrumentlar hisoblanadi.
Ammo ularning mavjudligi (iqtisodiy tizimga o‘matilganligi) ning
o‘zi iqtisodiyotni avtomatik ravishda barqarorlashtiradi. Ular iqtiso
diy tushkunlik davrida faollikni oshirib, iqtisodiyot «qizigan» paytda
faollikni pasaytiradi. Avtomatik stabilizatorlarga quyidagilar kiradi:
a) daromad soligM (u o‘ziga uy xo‘jaliklarining daromadlariga va
korporatsiyalar foydalariga solinadigan soliqlami oladi);
b) egri soliqlar (eng avvalo qo‘shilgan qiymat soligM);
v) ishsizlik bo‘yicha nafaqalar;
va boshqalami o‘z ichiga oladi.
4. Fiskal siyosat instrumentlarining yalpi taklif
(AS) ga ta ’siri
Fiskal siyosat instrumentlari boMgan soliqlar va transfertlar
faqatgina ADga emas, balki ular ASga ham ta’sir etadi. Soliqlaming
kamaytirilishi va transfert toMovlarining oshirilishi iqtisodiyotni
barqarorlashtirishda va tushkunlik davrida davriy ishsizlikka qarshi
90
kurashda, ya’ni yalpi harajatlami oshirishda rag‘batlantiruvchi, faol
likni va bandlikni oshiruvchi hisoblanadi. Shuni ham aytish joizki
(keynsian modelda), soliqlaming pasayishi va transfertlaming
oshirilishi bilan birga ishlab chiqarish hajmi oshsada, ammo bunda
narx oshishi kuzatiladi (rasmda RI dan R2 gacha), ya’ni inflyatsiyani
keltirib chiqaradi.
Shuning uchun iqtisod cho‘qqiga
chiqqan davrda faollikni kamaytiru-
vchi, antiinflyatsion chora-tadbirlar
bo‘lib soliqlami oshirish va transfert-
lami kamaytirish hisoblanadi. Ammo
firmalar
uchun
soliqlar
harajat
hisoblanadi va soliqlaming oshirilishi
ASni qisqarishiga, soliqlami kamay-
tirilishi ASni oshishiga (faollikni va
ishlab chiqarish hajmini oshishiga)
olib keladi. Soliqlaming ASga ta’sirini
o'rgangan olim AQSh sobiq prezidenti R. Reyganning maslahatchisi,
«taklif iqtisodiy nazariya»si konsepsiyasi asoschilaridan biri boMgan
Artur Lafferdir. Laffer shunday bir gipotetik egri chiziqni yaratdiki,
u orqali soliq stavkasi o‘zgarishi tufayli davlat byudjetiga tushadigan
umumiy soliq tushumlari o‘zgarishini ko‘rish mumkin (bu egri chiziq
gipotetik deb atalishining sababi, Laffer unda o‘z xulosalarini sta-
tistik ma’lumotlar asosida emas, balki gipoteza orqali, ya’ni logik
mulohaza orqali tushuntirib berdi).
Bu egri chiziqda optimal soliq stavkasi ko‘rsatilgan boMib (topt),
bunday soliq stavkasida soliq tushumlari maksimal (Tmax) boMadi.
Agar soliq stavkasi oshirilsa (topt dan), u holda faollik darajasi
pasayadi va soliq tushumlari qisqaradi, chunki soliq bazasi - Y ka
mayadi. Shuning uchun stagflyatsiyaga qarshi kurashda (ya’ni bir
paytda ishlab chiqarishning tushib ketishi va inflyatsiyada) 80-
yillarda Laffer soliq stavkasini tushirish chorasini taklif etdi (ham
daromad soligMni, ham korporatsiyalar foydasiga soliqlami).
Gap shundaki, soliqlami pasaytirish yalpi talabni oshirib ishlab
chiqarish hajmini ko‘paytirsa va inflyatsiyaga olib kelsa, ASga u anti
inflyatsion chora sifatida ta’sir etadi, ya’ni ishlab chiqarish hajmining
oshishi (Yi dan Y* gacha) narx darajasini pasayishi bilan kuzatiladi.
26-rasm Laffer egri chizigM
91
27-rasm Soliqlar pasayishining AS
ga ta’siri
Do'stlaringiz bilan baham: |
