Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

 
 
 
 
XV bob 

---

176 
 
XALQARO JINOYAT ADLIYASI ZAMONAVIY TIZIMI 
TUSHUNCHASI 
 
1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) zamonaviy 
tizimi tushunchasi. 2. Xalqaro jinoyat odil sudlovi organlari. 3. Nisbiy 
xalqaro jinoyat adliyasi. Xalqaro jinoyat adliyasining xalqaro 
istiqbollari. 
 
1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) zamonaviy 
tizimi tushunchasi. 
 
Dunyoda  vujudga  kelgan  murakkab  siyosiy  vaziyat,  xalqaro 
hamjamiyatning  umume’tirof  etilgan  tamoyillar  hamda  xalqaro  huquq 
me‘yorlarining  jiddiy  ravishda  buzilishiga  nisbatan  noroziligi  xalqaro 
jinoyat  huquqi  sohasida  harakat  qilishga  chaqiruvchi  sud  organlarining 
shakllanishi  hamda  faoliyat  Yuritishi  amaliyotining  keng  tarqalishiga 
turtki bo‘ldi. 
Ushbu  organlar  xalqaro  jinoiy  adolatni  amalga  oshiradilar.  Bunda 
xalqaro  hamkorlikning  bir  yo‘nalishi  tushunilib,  u,  aslini  olganda, 
xalqaro  hamjamiyat  tomonidan  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti 
ishtirokida xalqaro shartnomalar asosida yoki ularni ijro etish maqsadida 
ta’sis etilgan sudlar tomonidan xalqaro, Shuningdek ularning vakolatiga 
kiruvchi  boshqa  turdagi  jinoyatchilik  ishlarini  ko‘rib  chiqish  va  hal 
qilish faoliyati bilan Shug‘ullanadi.  
Xalqaro  jinoiy  adolat  –  bu  shunday  faoliyat  turiki,  u  xalqaro  sud 
organlari tomonidan ijtimoiy xavfsizligi xalqaro hamjamiyat tomonidan 
extirof etilgan xalqaro jinoyatlar bo‘yicha chora ko‘rish hamda ularning 
sodir  etilishida  aybdor  bo‘lgan  shaxslarni  javobgarlikka  tortish  yo‘li 
bilan amalga oshiriladi.  
Xalqaro jinoiy adolat xalqaro huquq, uning tinchlik, shaxs himoyasi 
hamda 
xalqaro 
hamjamiyatning 
hayotiy 
muhim 
manfaatlarini 
ta‘minlash,  umuman  olganda  insoniyat  sivilizatsiyasi  uchun  o‘ta  xavfli 
bo‘lgan,  xalqaro  huquq  tamoyillari  hamda  me‘yorlarining  buzilishiga 
qarshi asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan huquqiy  me‘yor va tamoiyillarini 
qo‘llash bo‘yicha faoliyatni ifodalaydi. 
Xalqaro  jinoiy  adolatning  ushbu  belgilariga  qisqacha  to‘xtalib 
o‘tamiz:  
1. Xalqaro jinoiy adolat faqatgina xalqaro jinoyatlar to‘g‘risidagi 

---

177 
 
ishlarni  jo‘natish  uchun  ta’sis  etilgan  yoki  bu  uchun  maxsus  vakolatga 
ega  bo‘lgan  sudlar  (aniq  bir  nomlanishidan  qat’i  nazar)  tomonidan 
amalga oshiriladi.  
2.Xalqaro  jinoiy  adolat  o‘zining  xalqaro  hamjamiyat  tomonidan 
qo‘yilgan o‘ziga xos maqsadlariga ega.  
3.  Xalqaro  jinoiy  adolat  xalqaro  jinoyatlar  to‘g‘risidagi  jinoiy 
ishlar  bo‘yicha  xalqaro  sudlar  tomonidan  (ularning  nomi  hamda  aniq 
tashkiliy shaklidan qat’i nazar) muhokama qilish hamda hal qilish yo‘li 
bilan amalga oshiriladi.  
4.  Xalqaro  adolatni  amalga  oshirishda  xalqaro  jinoyatlar 
to‘g‘risidagi  ishlarni  muhokama  qilish  va  hal  qilish  xalqaro  huquq 
manbalarida  ko‘rsatilgan  shakllarda,  xalqaro  huquq  tomonidan  belgilab 
berilgan protsessual tartibda amalga oshiriladi.  
Ta’sis etilish va faoliyat, vakolat va tashkilotning huquqiy asoslari 
orasidagi farqqa qaramasdan, xalqaro jinoiy adolatni amalga oshiruvchi 
barcha organlar umumiy jihatga ega.  
Birinchidan,  ularning  ta’sis  etilishi,  ularga  xalqaro  jinoyat 
to‘g‘risidagi  ishlar  bo‘yicha  adolatni  ro‘yobga  chiqarish  uchun  vakolat 
berilishi,  xadqaro  sudyalarning,  prokurorlarning,  himoyachilarning 
jinoiy  sud  muhokamasi  ishtirokchilari  doirasiga  kiritilishi  boshidan 
Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  tomonidan  birlashtirilgan  xalqaro 
hamjamiyatning irodasi bilan bog‘liq.  
Ikkinchidan,  ushbu  sudlar  tomonidan  Yuboriladigan  xalqaro  jinoiy 
adolatning  moddiy-huquqiy  asosi  bo‘lib  xalqaro  jinoyatlarning 
noqonuniyligi 
hamda 
jazolanishini 
belgilab 
beruvchi 
xalqaro 
shartnomalar,  Shuningdek  xalqaro  hamjamiyat  tomonidan  tan  olingan 
xalqaro huquq tamoyillari hisoblanadi.  
Uchinchidan, 
ularning 
ko‘rgazmali 
vakolatlariga 
xalqaro 
hamjamiyatni tashvishga soluvchi eng og‘ir jinoyatlar, ayniqsa: genotsid 
jinoyatlari,  insoniyatga  qarshi  jinoyatlar  hamda  harbiy  jinoyatlar 
kiritilgan.  Alohida  holatlard  ularning  vakolat  doirasi  alohida 
mamlakatlarning davlat ichidagi huquqlar bilan to‘ldiriladi.  
To‘rtinchidan,  xalqaro  jinoiy  adolat  organlarining  hududiy 
vakolatlari  cheklangan:  ishtirokchi  davlatlarning  hududi  (XJS)  bilan 
yoki  ularning  asosiy  vakolatlariga  kiritilgan,  hamda  ta’sis  hujjatlarida 
ko‘rsatib  o‘tilgan  jinoyat  sodir  etilgan  davlatlarning  hududi  bilan 
(xalqaro  jinoiy  adolatning  zamonaviy  tizimi  tushunchasi  uchun 
qo‘llaniladi,  ya’ni  sobiq  SFRYU,  Ruanda  hamda  aybdorlar  yashirinib 
yuradigan  chegaradosh  mamlakatlar,  Syerra-Leone,  Kampuchiya, 

---

178 
 
Sharqiy Timor, Bosniya va Gersegovina, Kosovo hududlari) 
Beshinchidan,  xalqaro  jinoiy  adolat  organlari  universal  shaxsiy 
vakolatlarga ega. Bu shuni anglatadiki, ular o‘zlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
vakolatlariga kiruvchi jinoyatlarni sodir etganlik uchun istalgan jismoniy 
shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishlari mumkin.  
Oltinchidan,  ushbu  xalqaro  sud  organlarining  tarkibi  turli 
millatlardan  tashkil  topadi.  Hattoki  ularning  ba’zi  birlarining  milliy 
adliya organlari asosida ta’sis etilgan hollarda (Kampuchiya, Bosniya va 
Gersogovina  kabi)  xalqaro  (chet  el)  sudyalarning  majburiy  ishtiroklari 
ta‘minlanadi.  Sudyalar  korpusining  aralash  tarkibida  ma‘lum  bir  jinoiy 
ishlar  bo‘yicha  qarorlarning  qabul  qilinishida  ayniqsa  xalqaro  sudyalar 
ko‘proq kuchga ega bo‘ladilar.  
Yettinchidan, xalqaro sudyalar bilan bir qatorda, xalqaro prokurorlar 
(ayblovchilar)  va  xalqaro  himoyachilar  (advokatlar)  ham  xalqaro 
adolatni amalga oshirish ishtirokchilari hisoblanadilar.  
Sakkizinchidan,  ushbu  sudlar  tomonidan  adolatning  ro‘yobga 
chiqarilishi,  asosan,  xalqaro  tizimga  mansub  bo‘lgan  hujjatlarda 
ko‘rsatilgan  jinoiy-protsessual  qonun-qoidalarga,  ya’ni  xalqaro  jinoyat 
protsessual kodeksiga muvofiq amalga oshiriladi.  
To‘qqizinchidan,  xalqaro  xarakterni  ta‘minlab,  sud  muhokamasi 
xalqaro  munosabatlar  uchun  oson  bo‘lgan  tilda  (ingliz,  fransuz  tillari) 
yoki  o‘sha  tillarga  majburiy  tarzda  tarjima  qilish  orqali  amalga 
oshiriladi.  
O‘ninchidan,  shartnoma  hamda  BMT  ishtirok  etgan  boshqa 
qarorlarga asoslanb, ushbu sudlar avtomatik ravishda ularning sudga oid 
bo‘lmagan, 
ma’muriy  hamda  moliyaviy  faoliyatiga  nisbatan 
qo‘llaniladigan  hech  qanday  davlat  ichidagi  huquq  tizimiga  bog‘liq 
emas,  Shu  orqali  ular  ushbu  sud  organlarining  Mustaqilligini 
ta‘minlaydi.  
O‘n birinchidan, ushbu xalqaro jinoiy adolat organlarining faoliyati 
Birlashgan  Millatlar  Tashkilotining  bevosita  ishtirokida  quyidagicha 
moliyalashtiriladi^ 
-  BMT  (XJS)  tasnifi  ostida  ta’sis  shartnomalar  ishtirokchi 
davlatlarning badallari hisobidan,  
- BMT (SYXT va RXT) budjeti mablag‘lari hisobidan, 
-  xalqaro  hamjamiyatning  (SSS-L)  ixtiyoriy  badallari  hisobidan, 
ushbu mablag‘lar BMT bosh kotibi tomonidan yig‘iladi,  
-  aralash  tartibda,  sudlarning  budjeti  ham  davlat  tomonidan,  ham 
xalqaro  hamjamiyat  tomonidan  shakllantiriladi,  yig‘im  BMT  Bosh 

---

179 
 
Kotibi  tomonidan  amalga  oshiriladi  (STL,  Kambodja  sudlarida 
Favqulodda palatalar).  
-  sud  davlati  budjeti  hisobidan,  BMT  ishtirokida  va  hamkorligida 
tegishli  tinchlik  operatsiyalarini  o‘tkazish  uchun  shakllantiriladi 
(Sharqiy Timor, Kosovo, Bosniya va Gersogovina)
129
.