Xa. Qurbonoy, M. J. Bauetdinov

-chizma

Xo‘jalik subyektlarida moliyaviy munosabatlar va pul fondlarisbi shakllanishi.

Наг qanday pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlar hisoblanavermaydi. Maslan, bank kreditlarini olish va ulami qaytarish jarayoni, kreditorlik qarzlarni qaytarish jarayonidagi munosabatlarni moliyaviy munosabatlaiga kirita olmaymiz. Moliyaviy munosabatlaming yagona o‘ziga xos belgilari, ulaming yaratilgan qiymatni taqsimlashva fondlarni shakllantirish xususiyati bilan belgilanadi. Tovarlar realizatsiyasidan tushgan tushum taqsimlanishi natijasida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar qatoriga quyidagilar kiritiladi:

• 
  realizatsiyadan tushumga ega bo'lgan koixonalar va hamma turdagi byudjetga to'lovlar;
  
• 
  korxonalar bilan byudjetdan tashqari pul fondlari o‘rtasidagi o‘zaro pul munosabatlar;
  
• 
  koixonalar bilan banklar o'rtasidagi kredit foizlarini qaytarish bilan bog'liq pul munosabatlar;
  
• 
  korxonalar o'rtasidagi xom ashyo sotib olish, yoqilg'i va boshqa moddiy mahsulot sotib olish jarayonidagi pul munosabatlar va boshqalar;
  

• 
  korxonalar bilan sug'urta tashkilotlari o‘rtasidagi sug'urta fondini tashkil qilish va undan foydalanish bilan bog‘liq pul munosabatlar;
  
• 
  boshqa korxonalar fondli qiymatliklariga investitsiya qilish natijasida olingan dividentlar va foizlar olish bilan bog‘liq pul munosabatlar.
  

Korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlar iste’molchilar yoki sotib oluvchilar tomonidan sarflangan mehnatning puldagi ifodasi ya’ni tovar bahosi asosida o‘zaro tovarda gavdalangan qiymat almashinadi va natijada sotib oluvchilar bilan o'zaro pul munosabatlari vujudga keladi. Shuningdek yaratilgan tovarlami ishlab chiqarish uchun zaruriy xom ashyo xarajatlari etkazib beruvchilar tomonidan yetkazib beriladi va korxonalarda boshqa korxonalar bilan o‘zaro qiymatni taqsimlanishi mexanizmida moliyaviy munosabatlar vujudga keladi.
Tushumning miqdori hamisha ham tovarlaming umumiy qiymatiga mos kelmaydi. Bir qancha holatlarda korxonalar o'zlarining mahsulotlarini tannarxdan past sotishiga to‘g‘ri keladi va zaraiga ega bo'ladi. Bunday holatlar bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tizim sharoitlaridagi ishlab chiqarishni tashkil qilish bilan bog‘liq umumiy prinsi plar nuqtai nazaridan yuzagakeladi.Bunday holat har qanday tovarlaiganisbatan bozorlardagi talab uning bahosi va bozorlardagi narxlar o'rtasidagi dinamik o‘zgarishlar, tovarlaming muomala xarajatlarini keskin ravishdagi ortib ketishi, mam'akatdagi baholardagi o'zgarishlar kabi omillar ta’sir etishi mumkin.
Bundan tashqari, xom ashyo yetkazib beruvchi va sotib oluvchi o‘itasida vujudga keluvchi pul munosabatlari natijasida tushumga ega bo'lgan korxonalarda etarli aylanma mablag'laming asosiy manbai hisoblangan moliyaviy resurslar shakllanadi.
Korxonalar realizatsiya qilingan tovarlami birlamchi taqsimlash natijasida ish haqi fondini shakllantiradi. Ish haqi fondini shakllantirilishi jarayoni o‘zaro moliyaviy munosabatlar hisoblanadi va ish haqi fondi ishchilar mehnati uchun to‘lanadigan zamriy moliyaviy manba bo'lishi bilan biigalikda byudjet, byudjetdan tashqari fondlar uchun ham muhim moliyaviy manba rolini o'ynaydi.
Korxonalarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishda moliya- kredit tizimi muhim rol o‘ynaydi. Birinchidan, takror ishlab chiqarish jarayoni uchun zamriy asosiy va aylanma mablag'lami shakllantirishda kredit resurslarming o‘mi yoki bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat asosida faoliyat yurituvchi tashkilotlar moliyaviy faoliyatining bosh printsiplaridan biri bo'lgan tadbirkorlik xatarlami sug‘urta qilish natijasida sug‘urta munosabatlarini o‘mi g'oyat yuqori hisoblanadi. Mahsulot realizatsiyasidan tushgan tushumning elementi hisoblangan foyda kredit Sug‘urta munosabatlari natijasida qilinadigan moliyaviy xarajatlami asosiy moliyaviy manbai hisoblanadi. Ammo shuni hisobga olish lozimki mahsulot realizatsiyasidan ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar bo'yicha tushgan tushum dinamik o‘zgarishlari korxona faoliyatini muhammal baholash imkoniyatiga ega emas. Chunki tushumning ko‘payishi uning xarajatiar elementlarini ortishi hisobiga yoki mahsulot ishlab chiqarish biligini oshirish hisobiga bo‘lishi mumkin. Modomiki, hoziigi iqtisodiy islohotlami asosiy yo'nalishi mahsulot ishlab chiqarishning ekstensiv yo'lini emas balki intensiv yo‘nalishlarini istiqbolli yo‘nalishlar sifatida ko‘rsatib beradi. Bunday sharoitda mahsulot realizatsiyasi, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlardan tushgan tushum miqdorining ortganligini moliyaviy samaradorligini baholash uchun uning teqsimlanishi yo'nalishlarida pul oqimlarini baholashni lozimligini ko‘rsatadi.

4. 
   KorxonaIar moliyaviy resurslari va uning manbalari
   

Tadbirkorlik faoliyatining turli shakllarida faoliyat yurituvchi xo'jalik subyektlari asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarini shakllantirish turli shakldagi xo’jalik operatsiyalari moliyaviy natijalarini taqsimoti jarayonidagi pul jamg'armalari hisobiga tashkil qilinuvchi moliviy resurslar vositasida amalga oshiriladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “Moliyaviy resurslar’ tushuchasidan keng foydalaniladi. Mazkur moliyaviy kategoriyaning mohiyatini bir ma’noda va asoslangan holda talqin qilish nafaqat nazariya uchun balki korxonalar moliyaviy faoliyatini amalga oshirish uchun kam muhim akamiyat kasb etadi.
Korxona va tashkilotlar moliyaviy resurslari - bu xo’jalik yurituvchi subyektlaming ixtiyorlarida bo'lgan va turli harakterdagi moliyaviy majburiyatlami bajarishga, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni barqarorligini ta’mnlashga doir xarajatlami amalga oshirishga moiljallangan pul daromadlari va tushumlaridir.
Moliyaviy resurslar bu davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlar kulida tashkil topuvchi pul daromadlari, jamg'armalar va tushumlardir. Ular kengaytirilgan ishlab chiqarishni ta’minlash, turli xil faoliyatlami moddiy rag’batlantirish, ijtimoiy ehtiyojlami qondirish, mudofaa ehtiyojlari va davlat boshqaruvi uchun mo’ljallanadi. Moliyaviy resurslar moliyaviy munosabatlarni moddiy asosi hisoblanadi. Moliyaviy resurslar ikki turda bo’ladi:

1. 
   Makroresurslar, ular umumdavlat miqyosida tashkil topadi.
   
2. 
   Mikroresurslar, ya’ni xo’jalik subyektlari moliyaviy resurslari.
   

Korxona moliyaviy resurslari bir qancha manbalar hisobiga shakllanadi. Bu
manbalami ko’pgina olimlar o‘z asarlarida sanab o'tishgan. Jumladan, V.A.Chjen Korxona moliyaviy resurslarini 3 guruhga bo’lib ko’rsatdi: O^lz mablag’lari hamda ularga tenglashtirilgan mablaglar; moliyaviy bozorga safarbar qilinadiganlardan tushgan mablaglar va qayta taqsimlash tartibida tushuvchi moliyaviy resurslar.
Rossiyalik iqtisodchi V. M. Rodionovaning fikricha, mohyaviy resurslami shakllantirishning asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi:
-korxonaning o‘z va unga tenglashtirilgan mablag’lari;
-moliyaviy bozorlardan jalb qilingan resurslar;
-moliya tizimidan qayta taqsimlash natijasida kelib tushgan mablag'lar.
Korxonaning o‘z va unga tenglashtirilgan moliyaviy resurslari 2 turkumdan iborat bo’lib, daromadlar qatoriga asosan asosiy faoliyatning pul daromadlari, moliyaviy operatsiyalami olingan pul daromadlari kiritiladi. Tushumlar- asosiy vositalar eskirish hisobiga shakllantiriladigan amortizatsiya ajratmalari, eskirgan asosiy vositalami sotishdan tushum, barqaror passivlar va boshqalar kiritiladi.
Moliyaviy bozorlardan jalb qilingan mablag’larga xususiy aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlarni sotish hisobiga shakllantiriladigan moliyaviy resurslar va kredit investitsiyalari kiritiladi.
Qayta taqsimlash tartibidagi pul mablag'lariga sug'urta to'lovlari, dividentlar va foizlar, pay badallari, byudet subsidiyalari va boshqalar kiritiladi.
Moliyaviy resurslaming dastlabki shakllanishi ustav fondi hisobiga amalga oshiriladi. Ixtiyoriy xo'jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy shakllanishi asosiy va aylanma mablag'larini tashkil etish bilan lx>shlanadi va ulami qiymati ustav fondi miqdorini ko’rsatadi.