X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Nazorat savollari: 
1. Materik gidrografik to’rining shakllanishining o’ziga xosligi nimada? 
2. Yevrosiyoda daryolarining tarqalish geografiyasi va daryolar to’yinish manbalari 
tavsifini bering? 
3. Materikda ko’llarning kelib chiqishi va shakllanishi haqida ma’lumot bering? 
4. Materikda muzliklar qanday tarqalgan? 
6.6. YEVROSIYO MATERIGINING TABIAT MINTAQALARI
 
 
Tayanch ibora va atamalar: 
tuproq turlari, Arktika sahrolari,
 
tundra, o’rmon-
tundra, tayga, dasht va o’rmon dasht, cho’l va chala cho’l, aralash o’rmon, keng 
bargli o’rmon, savanna va siyrak o’rmonlar, fasliy nam o’rmonlar, ekvotorial nam 
o’rmonlar, zoogegrafik rayonlar, Arktika, Yevropa-Sibir, O’rta dengiz, Markaziy 
Osiyo va Xitoy-Himolay, Golarktika, Hind-Malay, Efiopiya zoogeografik oblasti, 
tabiiy landshaft, antropogen landshaft, milliy bog’, qo’riqxona, plantasiya,
Pol'derlar. 
Tuproq qoplamining hosil bo’lishiga va rivojlanishiga landshaft 
komponentlarining birortasi ham ta’sir etmay qolmaydi. Ayniqsa, tuproqlar 
o’simliklar, ona jinslar va iqlim bilan uzviy bog’langan. Shuning uchun 
V.V.Dokuchaev ilmiy genetik tuproqshunoslik fanini yaratish bilan birgalikda 
landshaftshunoslik to’g’risidagi fanga ham asos solgani tasodif emas. Yevrosiyo 
tuproqlarini va landshaftlarini o’rganishga S.S.Neustruev, L.I.Prosolov, 
B.B.Polinov, 
M.A.Glazovskaya 
va boshqalar katta hissa qo’shganlar. 
Yevrosiyoning tuproq qoplamining geografik tarqalishidagi eng umumiy 
qonuniyatlar - tekisliklarda kenglik zonallik, provintsiallik va tog’larda balandlik 
mintaqalarining 
mavjudligidir. 
Tuproq 
qoplamining 
kenglik 
zonaligi 
materikning g’arbiy tekislik qismida yaxshi ifodalangan. Yenisey daryosidan 
sharqda tog’li rel’ef hukmronlik qilganligi tufayli tuproqlarning kenglik 
bo’ylab zonal joylashishi buziladi. Umuman Yevrosiyoning tekisliklarida asosiy 
tuproq tiplari zonalar bo’yicha shimoldan janubga qarab quyidagicha 
almashinadi (Ilova, 17-rasm). 

---

233 
Arktikaning yuqori kengliklarida, orollarning tekislik qismida juda yupqa 
arktika tuproqlari uchraydi. Bu tuproqlar nihoyat darajada skeletli, gleylanish 
xususiyatiga ega emas, oz miqdorda ishqorsizlangan, qisman sho’rlangan. 
Arktika tuproqlari sovuq nurash natijasida vujudga kelgan poligonal tuproqlar 
bilan almashinib turadi. Arktika tuproqlari janubroqda tundra tuproqlari bilan 
almashinadi. Tundra tipidagi tuproqlar materikning eng yuqori kengliklarida va 
Arktika orollarining janubida tarqalgan. Ular arktika tundrasi va tundra-gleyli 
tuproqlarga bo’linadi. Arktika tundrasidagi tuproqlar orasida oddiy poligonal 
tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqlar ayniqsa, Yamal, Gidan yarim orollarida va 
Taymirda ko’pchilikni tashkil etadi. Tundra tuproqlarining hosildorligi past, 
O’rta va Sharqiy Sibirda, Baykal tog’li o’lkasining yuqori mintaqalarida sovuq 
nurash kuchli bo’lganligi sababli oddiy toshloq tog’-tundra tuproqlari hosil 
bo’lgan. 
Yevrosiyo tayga zonasining asosiy tuproq tipi tekisliklarda podzol tuproqlar, 
tog’li o’lkalarda tog’ podzol tuproqlaridir. Ular eng keng tarqalgan tuproq tipi 
bo’lib, materik maydonining 20% ini, dunyodagi quruqlik maydonining qariyb 
15% ini egallaydi. Botqoq tuproqlar ayniqsa G’arbiy Sibir pastekisligida, Sharqiy 
Yevropa tekisligining shimoliy va shimoli-g’arbiy provintsiyalarida, Amurbo’yi va 
Primore o’lkalarida keng tarqalgan bo’lsa, chimli tuproqilar kam uchraydi. Chimli 
va chirindili karbonit tuproqlar, karbonatli jinslar ustida vujudga keladi. 
Podzol tuproqlar shimoldan janubga tomon zonal farqlariga ko’ra uchta 
tipchaga bo’linadi: 1) Shimoliy tayganing gleyli-podzol tuproqlari; 2) o’rta 
tayganing tipik podzol tuproqlari; 3) janubiy tayga va aralash o’rmonlarning chimli 
podzol tuproqlari. Podzol tuproqlar zonasida keng tarqalgan botqoq tuproqlardan 
tashqari muzloq tayga tuproqlari ham uchraydi. Ular muzloq yerlar rivojlangan 
Sharqiy Sibir o’lkalari uchun xarakterli. O’rta Sibir yassi tog’ligida, Sharqiy Sibir 
va Baykal tog’li o’lkalarida tog’ podzol tuproqlari ko’p tarqalgan.
G’arbiy Yevropaning katta qismida Zakarpatening Tisabo’yi allyuvial 
pastekisligi, Boltiqbo’yi, Uzoq Sharqning O’rta Amurbo’yi va Primore o’lkalari va 
Sharqiy Osiyoda o’rmon-qo’ng’ir tuproqlari ko’pchilikni tashkil qiladi. O’rmon-
qo’ng’ir tuproq tipi nam, keng bargli va qisman aralash o’rmonlar tagida vujudga 
keladi. Ular kam podzollashgan, donador strukturaga ega. O’rmon tuproqlari orasida 
eng hosildori chimli va ko’ng’ir tuproqlar hisoblanadi. Podzol tuproqlar bilan qora 
tuproqlar oralig’ida o’rmon bo’z tuproqlari joylashgan. Bu tuproq tipi o’rmon-dasht 
zonasining o’rmonlari tagida lyossimon jinslarda hosil bo’lgan. O’rmon bo’z 
tuproqlari och tusli bo’z, tipik bo’z va qoramtir bo’z tuproqlarga bo’linadi. Och tusli 
o’rmon bo’z tuproqlari morfologik belgilariga ko’ra chimli-podzol tuproqlarni 
eslatadi.
O’rmon bo’z tuproqlaridan janubda qora tuproqlar zonasi joylashgan. Qora 
tuproqlar g’arbda Karpat etaklaridan sharqda Oltoy tog’ining etaklarigacha keng 
polosa hosil qilib cho’zilgan. Oltoydan sharqda ular orollar shaklida Minusinsk va 
Tuva botiqlarida, Selenga va Sharqiy Zaybaykale dashtlarida uchraydi. 
V.V.Dokuchaev fikricha, qora tuproqlar chirindiga, turli xil moddalarga juda boy, 
gumus qatlami qalin (150-180 sm gacha yetadi), mustahkam donodor strukturaga 

---

234 
ega. Shuning uchun ham ular boshqa tuproq tiplaridan yuqori hosildorligi bilan farq 
qiladi. Qora tuproqlar o’tli dashtlarning tipik zonal, tuprog’idir.
Qora tuproqlarning zonal, xususiyatlari shimoldan janubga qarab 
o’zgaradi, Qora tuproq zonasining Shimoliy qismida podzollashgan va ishqori 
yuvilgan qora tuproqlar uchraydi. Zonaning markaziy qismida tipik qalin qora 
tuproqlar keng tarqalgan. Bu qora tuproqlarning eng unumdor tipchasi bo’lib, 
unda gumus gorizontining qalinligi, chirindi miqdori (10-15%) va ko’l 
elementlari o’zining maksimal darajasiga yetgan. Janubroqda oddiy va janubiy 
qora tuproqlar tarqalgan. Bu tipChada gumus qoplamining qalinligi, miqdori bir oz 
kamayadi.
Quruq dasht va chala cho’llarning zonal tuproq qoplami kashtan 
tuproqlaridan tashkil topgan. Bu tuproqlar namlik balansi manfiy bo’lgan 
boshoqli va shuvoq-boshoqli o’tlar siyrak o’sadigan sharoitda shakllangan. 
Qora tuproqlarga nisbatan chirindiga kambag’al, gumus qatlami yupqa va ko’p 
joylarda sho’rlangan. Kashtan tuproqlar shimoldan janubga tomon qoramtir, tipik 
va och tusli kashtan tuproq tipchalariga bo’linadi. Shulardan qora tuproqlar bilan 
chegaradosh bo’lgan qoramtir kashtan tuproqlar ko’proq hosildor hisoblanadi. 
Janubga borgan sari kashtan tuproqlar tarkibida chirindi miqdori kamayib 
boradi. Och tusli kashtan tuproqlar chala Cho’llarda yaxshi rivojlangan bo’lib, 
chirindiga kambag’al. Qo’ng’ir, och qo’ng’ir va bo’z tuproqlar asosan O’rta va 
Markaziy Osiyoning tekisliklari hamda tog’oldi lyossli tekisliklarida ko’p 
tarqalgan. 
Cho’l zonasida taqir va taqirli tuproq turlari ko’p uchraydi. Ular asosan 
allyuvial va prolyuvial yotqiziqlardan tashkil topgan, tarkibida gilli jinslar ko’p 
bo’lgan yassi pastliklarda, qadimiy del’talarda vujudga keladi. Cho’lning taqirli 
tuproq turi tarkibida chirindi 0,4-0,8%, gumusli qatlam 10-12 sm atrofida bo’ladi. 
Taqirlar yuzasi bahorda yomg’ir suvlari bilan to’lib, yozda bug’lanib, qurib 
qoladi va qotib qolgan yuzalar jazirama issiq ta’sirida yorilib-yorilib ketadi.
Nam subtropiklar zonasi uchun qizil va sariq tuproqlar xarakterli. Ular 
Kavkaz o’lkasining Kolxida va Lenkoran rayonlarida, Sharqiy Osiyoning janubiy 
qismida, Yanszi va Sitszyan daryolari havzalarida, Himolayning janubiy yon 
bag’iridagi tog’ etaklarida keng tarqalgan. Qizil tuproqlar nam subtropik 
o’rmonlarning tipik zonal tuprog’i hisoblanadi. Ularning gumus qatlami qalin, 
tarkibida temir va alyumin oksidlari juda ko’p. Shuning uchun ham bu tuproqlarning 
rangi qizil bo’ladi. Qizil tuproqlar eng qadimiy tuproqlar bo’lib, ular neogen 
davridan boshlab to hozirgi kungacha rivojlanib kelmoqda. Bu tuproq tipi turli xil 
subtropik o’simliklar uchun eng qulay hisoblanadi. Jigar rang tuproqlar Pireney 
yarim orolining Sharqiy qismida, Apennin va Bolqon yarim orollarida, O’rta 
dengizdagi Sitsiliya, Sardiniya, Korsika orollarida, Old Osiyo tog’liklarida, Kavkaz 
va O’rta Osiyo tog’larining quyi qismidagi past bo’yli, keng bargli va siyrak 
o’rmonlar hamda butazorlar tagida uchraydi. Hindistonning Sharqiy va Hindixitoy
yarim orolining o’rta qismlaridagi savannalarda qizil laterit tuproqlar keng 
tarqalgan. Qizg’ish-sariq laterit tuproqlar nam tropik o’rmonlar uchun xarakterli 

---

235 
bo’lib, ular Hindistonning g’arbiy qismida, Xindixitoy va Malakka yarim orollarida, 
Malay va Filippin arxipelaglarida ko’pchilikni tashkil etadi. 
Tog’larda tuproq qoplamining tarqalishi alohida qonuniyatga - balandlik
zonallikka (mintaqalikka) bo’ysunadi. Biroq tog’larda tuproqlarning balandlik 
zonalligining namoyon bo’lishi geografik kenglikka ham bog’liq. Chunonchi, tundra 
yoki o’rmon-tundra zonalaridagi tog’lar qanchalik baland bo’lmasin, ularda atigi 
ikkita yoki uchta tuproq tipini uchratish mumkin. Quyi geografik kengliklarda 
joylashgan tog’lar yetarli darajada baland bo’lsa, tuproqlarning balandlik 
mintaqalari shunchalik to’laroq va xilma-xil bo’ladi. Masalan, Kavkaz tog’ida 
asosiy tuproq tiplari 10 ta dan kam emas. Bu yerda qizil va sariq tuproqlardan 
boshlab, tog’ o’tloq tuproqlarigacha keng tarqalgan. Tuproqlarning balandlik 
zonalligi Karpat, Tyanshan, Oltoy, Himolay tog’larida ham yaxshi ifodalangan.
 
Daryo qayirlaridagi allyuvial tuproqlar va arid iqlimli o’lkalardagi ko’chma 
qumlar alohida azonal tuproqlar guruhini tashkil etadi. Qayir tuproqlari yosh va 
ularning shakllanishi hozir ham davom etmoqda. Ko’chma qumlar esa rivojlangan 
tuproq qoplamiga ega emas va ularni o’zlashtirish nihoyatda qiyin. Ko’chma 
qumlarning asosiy qismi cho’l va chala cho’l zonalarida, kamroq qismi dasht va 
o’rmon dashtlardagi daryolarning quyi terrasalarida uchraydi. Bu qumlarning 
aksariyati tabiiy holda o’simlik bilan mustahkamlangan. Ularning ko’chma 
qumlarga aylanishiga sabab insonning xo’jalik faoliyatini salbiy oqibatlaridir.