X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Braziliya yassi tog‘ligi.
 
Bu tabiiy geografik o‘lka Amazoniyaga nisbatan ham 
katta maydonni egallab, Janubiy Amerikaning sharqiy qismining asosini tashkil 
etadi. U shimolda Amazonka pastekisligi bilan janubi-g‘arbda Markaziy 
pastekisliklar bilan va sharqda Atlantika okeani bilan chegaralangan. Yassi 
tog‘likning sharqiy va janubi-sharqiy yonbag‘irlari Atlantika okeani sohilidan tik 
ko‘tarilgan. Uning shimoliy yonbag‘ri Amazoniyaga va janubi-g‘arbiy yonbag‘ri 
La-Plata pastekisligiga tutashgan. 
Braziliya yassi tog‘ligi Janubiy Amerika platformasining arxey va proterazoy 
kristall va metamorfik jinslaridan tarkib topgan. Uning morfologik tuzilishi xilma-
xil shakllarga ega. Bu yerda yassi qir tekisliklar, tekis yuzali platolar, uncha baland 
bo‘lmagan tog‘lar, serralar deb ataluvchi uzoq masofalarga cho‘zilgan past tog‘ 
tizmalari uchraydi. Bular Serra-dus-Paresis, Serra-de-Ronnador, Serra-Darada, 
Serra-du-Espinyasu, Serra-Jeral, Serra-du-Mar kabi tizmalar va Matu-Grosu, 
Borborema platolaridir. Serralarning kengligi 300-400 km gacha boradi. 
Braziliya yassi tog‘ligining ichki qismiga kirib borgan sari serralar asta-sekin 
pasayib yassi tog‘likning asosini tashkil etuvchi tekis yuzali baland platolar bilan 
almashinadi. Uning markaziy qismi kristall jinslardan tarkib topgan tipik 
peneplendir. Yassi tog‘likning ichki qismlari chekka qismlariga nisbatan ancha past, 
o‘rtacha balandliga 500-600 m ni tashkil etadi, ba’zi joylardagina 1000 m dan ortadi. 
Yassi tog‘likning yuzasi daryo vodiylari bilan chuqur o‘yilgan. Serralar va 
zinapoyasimon platolardan oqib tushadigan daryolarda ko‘plab sharsharalar, 
ostonalar hosil bo‘lgan. Shulardan Parana daryosidagi Seti-Kedas, Urubupunga, 
Monti-Altu, Iguasu, San-Fransisku daryosidagi Paulu-Afonsu va boshqa 
sharsharalardir. 
Braziliya yassi tog‘ligi foydali qazilmalarga nihoyatda boy. Yassi tog‘likning 
foydali qazilmalari Amazoniya qazilma boyliklaridan shu bilan farq qiladiki, ular 
kristall va metamorfik tog‘ jinslaridan qazib olinadi. Kristall jinslar orasida temir 
rudalari, marganes, rangdor metallar rudalarining katta konlari bor. Yer po‘sti 
yoriqlariga magmaning kirib qolishi natijasida olmos, oltin, uran rudalari va xilma-
xil kamyob metallar rudalari hosil bo‘lgan. 

---

122 
Braziliya yassi tog‘ligining iqlim sharoiti juda xilma-xil. Bunga sabab uning 
hududining bir necha iqlim mintaqalarida joylashganligidadir. Yassi tog‘likning 
katta qismi subekvatorial va tropik iqlim mintaqalariga to‘g‘ri keladi. Janubiy qismi 
esa subtropik mintaqada yotadi. Shuning uchun bu o‘lkada harorat janubi-g‘arbdan 
shimoli-sharqqa tomon o‘zgarib boradi. Shu yo‘nalishda yanvarning o‘rtacha 
harorati +22°C dan +29°C gacha, iyulning o‘rtacha harorati +12°C dan +25°C gacha 
oshib boradi. Haroratning sutkalik amplitudasi esa tog‘likning markazida +25°+30° 
C ni, shimoli-sharqida +40°+45°C ni tashkil etadi. Janubdan keladigan sovuq havo 
massalari ta’siri natijasida harorat vaqti-vaqti bilan pasayib turadi. Hatto yoz 
oydarida ham sovuq havo to‘lqini bostirib kirib kelgan paytlarda harorat +15°C 
gacha pasayishi mumkin. 
Tabiiy geografik o‘lkaning deyarli barcha hududi uchun nam va quruq fasl 
xarakterli. Ammo bu fasllarning davomiyligi va yog‘inlarining yillik miqdori yassi 
tog‘likning hamma qismida bir xil emas. Masalan, tipik subekvatorial iqlimli, nam 
va quruq fasllar yaqqol namoyon bo‘lgan Braziliya yassi tog‘ligining markaziy 
qismida yillik yog‘in miqdori 1500-2000 mm ni tashkil etadi. Yog‘in asosan yozda 
4-5 oy davomida bo‘ladi. Iqlimning kontinental o‘zgarishi sharqqa borgan sari aniq 
kuzatiladi. O‘lkaning shimoli-sharqiy qismida namlik fasli atigi 3 oy davom etib 
yillik yog‘in miqdori 200-400 mm gacha kamayadi. Braziliya yassi tog‘ligining nam 
subtropik iqlimli janubi-sharqiy baland ko‘tarilgan yonbag‘rida va qirg‘oq 
bo‘ylarida Atlantika okeanidan keladigan nam havo massalarining ushlab qolinishi 
sababli yillik yog‘in miqdori 1500 mm dan 4500 mm gacha ko‘payadi. Yog‘in 
deyarli yil bo‘yi tez-tez takrorlanib turadi. Nam va quruq faslning yaqqol 
ifodalanganligi, davomiyligi, atmosfera yog‘inlarining notekis taqsimlanganligi 
yassi tog‘likning o‘simlik qoplamida, madaniy landshaftlarning qiyofasida, 
daryolarning rejimida va ularning xarakterli xususiyatlarida o‘zining aksini topgan. 
Braziliya yassi tog‘ligining barcha daryolari yomg‘irdan to‘yinadi. Shu 
sababli daryolar rejimida qishda suvning kamayishi va yozda to‘lib oqishi keskin 
aks etgan. Faqat janubiy va janubi-sharqiy hududlardagi daryolar yil bo‘yi to‘lib 
oqadi. Oqim Amazonka, Parana, San-Fransisku va boshqa daryolar havzalari 
o‘rtasida taqsimlangan bo‘lib, ularning barchasi Atlantika okeaniga quyiladi. 
Braziliya yassi tog‘ligining tuproq-o‘simlik qoplami iqlim sharoitiga 
mutanosiblashgan holda o‘zgarib boradi. O‘lkaning shimoli-g‘arbiy va shimoliy 
hududlarida podzollashgan laterit tuproqlar ustida sernam yashil tropik o‘rmonlar – 
gileyalar rivojlangan. Undan janubroqda quruq faslda bargini to‘kuvchi o‘rmonlar 
boshlanadi. Yassi tog‘likning markaziy qismida kserofit butazor savannalar, daryo 
vodiylari bo‘ylab palma galereya o‘rmonlari cho‘zilgan. Qurg‘oqchil shimoli-
sharqiy platolardagi qizg‘ish-jigar rang, qizg‘ish-qo‘ng‘ir tuproqlar ustida chala 
cho‘llarga xos kserofit sukkulent siyrak o‘rmonlar