X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Orinoko pastekisligi.
 
Orinoko paettekisligi (Lyanos Orinoko) materikning 
shimoli-sharqida, Orinoko daryosining chap sohilida, Shimoliy And tog‘lari, Gviana 
yassi tog‘ligi va Guavyare daryosi oralig‘ida joylashgan. Lyanos Orinoko And 
tog‘lari bilan Gviana yassi tog‘ligi oralig‘idagi tektonik bukilmada hosil bo‘lgan. U 
janubi-g‘arbdan shimoli-sharqqa tomon 1000 km masofaga cho‘zilgan, keng joylari 
300-400 km ni tashkil etadi. Lyanos Orinokoning katta qismi Venesuelaga va 
janubi-g‘arbiy kichikroq qismi Kolumbiyaga qaraydi. 
Lyanos Orinokoning past kengliklarda joylashganligi haroratning yil 
davomida yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham harorat yil davomida 
+25°+28° C atrofida bo‘ladi. Ammo bu yerda yillik harorat deyarli bir xil bo‘lishiga 
qaramasdan yog‘inlarining yil davomidagi taqsimotda keskin seziladigan fasliy 
farqlar mavjud. Bunday farqlar quruqlik va namlik davrlari bilan aniq ifodalangan. 
Har ikkala davrning muddati va davomiyligi geogafik kenglik bo‘ylab o‘zgarib 
boradi. Qurg‘oqchilik vaqtida Orinoko savannalarida organik hayot sukunatda 
bo‘lib, yomg‘irli davrning boshlanishi bilan mavsumiy sokinlik keskin jonlanadi. 
Bunday mavsumiy holatlarninng davriy o‘zgarib turishi savanna landshaftlarining 
taraqqiyotiga va ularning fasliy dinamikasiga kuchli ta’sir etadi. Bu Orinoko 
pastekisligi uchun xarakterli xususiyat hisoblanadi. 

---

116 
Lyanos Orinokoda yomg‘irli davr o‘rtacha apreldan oktabr oyigacha, quruq 
davr noyabrdan mart oyigacha davom etadi. Shimolda janubiy hududlarga nisbatan 
qurg‘oqchil davr erta boshlanib kech tugaydi, yomg‘ir fasli atigi uch oy davom etadi. 
Qurg‘oqchil davrning uzoq davom etishi shimoli-sharqiy passat shamollarining 
shimoliy hududlarga erta kirib kelishi va ularni kech tark etishi bilan bog‘liq. 
Janubga tomon yog‘inning ekvatorial rejimga o‘tishi munosabati bilan yomg‘ir davri 
bir muncha uzoqroq cho‘ziladi. Bunga sabab aksincha, janubdan nam ekvatorial 
havo massalari kirib kelib, ularning hukmronlik vaqti uzoq cho‘ziladi. Natijada 
shimolda yog‘in miqdori 750-800 mm. ni, janubda 1000 mm. ni, Meta daryosining 
o‘rta oqimida va undan janubda 1800 mm. ni tashkil etadi. Yog‘inlar asosan yoz 
oylarida tushadi, qishda deyarli yomg‘ir yog‘maydi. Yillik yog‘in miqdorining 3 % 
qishning uch oyiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham yog‘inning fasliy 
xususiyatlarini hisobga olib Venesuela va Kolumbiyaning mahalliy aholisi yomg‘irli 
yoz davrini qish, qurg‘oqchil qish davrini esa yoz deb atashadi. 
Lyanos Orinoko yer yuzasining morfologik tuzilishiga ko‘ra ikki qismga 
bo‘linadi. Janubdagi balandligi okean sathidan 100-150 m dan oshmaydigan 
pastqam yerlar 
Past Lyanos
va shimoldagi balandligi 300-350 m atrofida bo‘lgan, 
daryo vodiylari bilan kesilgan platosimon yerlar 
Baland Lyanos
deb ataladi. Past va 
Baland Lyanoslar har qaysisi o‘ziga xos, tabiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
Jumladan, Baland Lyanosda qurg‘oqchil davr uzoq davom etadi, yog‘in nisbatan 
kam bo‘ladi, o‘simlik qoplamida kserofit siyrak o‘rmonlar va butazorli savannalar 
ko‘pchilikni tashkil etadi. Past Lyanosda yomg‘ir fasli uzoq davom etadi, yog‘in 
ko‘p bo‘ladi, qalin va baland o‘tli tipik savannalar hukmronlik qiladi. Yomg‘ir 
faslida daryolar to‘lib oqadi. Past Lyanosning pastqam joylari suv tagida qolib bir 
necha o‘nlab kilometrga cho‘zilgan suv havzasini hosil qiladi. Suv kamaygandan 
keyin ularning o‘rnida botqoqliklar vujudga keladi. 
Orinoko pastekisligi tabiiy geografik o‘lkasi uchun palmaning ikki quruq 
joylarda o‘sadigan kopernisiya turi va nam botqoq hamda suv bosadigan joylarda 
o‘sadigan maurisiya turi xarakterli. Janubga borgan sari daraxt o‘simliklarning 
maydoni kengaya boradi. Janubda palmalardan tarkib toptan o‘rmonlar polosasi 
daryo vodiylari bo‘ylab uzoq masofalarga cho‘zilgan. 
Yilning qurg‘oqchil davriga kelib daryolarning rejimi keskin o‘zgarib, suv 
sarfi minimal darajaga kamayadi, suv havzalari sayozlashib, ayrim joylari to‘liq 
parlanib ketadi. Qurg‘oqchil davrda suv havzalarining qurib qolishiga shimoli-
sharqdan esadigan quruq passat shamollarining kuchli ta’sir etishidir. Bu davrda 
daraxtlar bargini to‘kadi, savannada o‘sadigan o‘tlar qovjirab qoladi. Faqat daryo 
vodiylaridagina o‘t va daraxt o‘simliklari o‘zining yashil holatini saqlab qoladi. 
O‘simliklar ichida qurg‘oqchil sharoitga moslashgan kaktuslarda va sukkulent 
daraxtlar keskin biologik o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi. 
Orinoko pastekisligining tabiati va tabiiy resurslari kam o‘zlashtirilganligi 
sababli hayvonot dunyosi yaxshi saqlanganligi va xilma-xilligi bilan farq qiladi. Bu 
o‘lkada yirtqich hayvonlardan puma va yaguar keng tarqalgan. Ular o‘txo‘r 
hayvonlar bilan oziqlanib ayrim paytlarda uy hayvonlariga ham hujum qilib turadi. 
Daryo vodiylaridagi o‘rmonlarda, botqoqli yerlarda tapirlar yashaydi. Ochiq 

---

117 
savannalarda chumolixo‘rlar va qalqondorlar uchraydi. Orinoko havzasida boshqa 
hayvonlarga xavf tug‘diradigan va o‘zidan elektr toki chiqaradigan ugra balig‘i 
yashaydi.
Lyanos Orinoko hududida aholi siyrak joylashganligi va tog‘-kon sanoati kam 
rivojlanganligi sababli landshaft majmualarining deyarli barcha turlari o‘zining asl 
qiyofasini yaxshi saqlagan. Insonning xo‘jalik faoliyati tufayli o‘zlashtirilgan yerlar 
juda kam. Tog‘ va yassi tog‘lik etaklaridagi sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan 
yerlarda makkajo‘xori, sholi, paxta va maniok yetishtiriladi. Banan plantasiyalari 
ham barpo etilgan. Ayrim hududlarda yaylov chorvachiligi, ayniqsa ekstensiv 
qoramolchilik yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.