X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

 
okeanining batimetrik kartasini tuzadi.
Hind okeanini keng
 
ko’lamda yalpi tadqiq qilish ishlari 1960-1965 yillarda 
YUNESKO tashabbusi bilan tashkil etilgan Xalqaro Hind
 
okeani ekspedisiyasi 

---

376 
tomonidan amalga oshiriladi. Bu tadqiqot ishlarida 20 dan ortiq mamlakatlarning 
olimlari ishtirok etadi, okean tabiatiga va tabiiy boyliklariga xos ko’plab yangi 
ma’lumotlar to’pladilar, okean osti rel’efiga ta’lluqli bir qator kashfiyotlar qiladilar. 
Xalqaro ekspedisiyada 
"Vityaz", "Ob", "Akademik Kurchatov", "Dmitriy 
Mendeleev", "Akademik Vernadskiy", "Mixail Lomonosov"
kabi ilmiy kemalari 
ishtirok etadi. Binobarin, Xalqaro Hind okeani ekspedisiyasi, Xalqaro geofizika yili 
va boshqa ekspedisiyalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida 
G’arbiy Hind va Sharqiy Hind suv osti tog’ tizmalari, Mozambik, Ouen, Tasmaniya, 
Diamantika tektonik yoriq zonalari, Afanasiy Nikitin, Ob, Lena, Bardina, Zenit, 
Ekvator kabi suv osti tog’lari kashf etiladi. 
Dengizlari va orollari.
Hind okeanida dengizlar boshqa okeanlarga nisbatan 
uncha ko’p emas. Okeanning shimoli-g’arbiy qismida Arabiston va Qizil dengizlari, 
Fors, Omon va Adan qo’ltiqlari hamda Bob-el-Mandeb bo’g’izi joylashgan. 
Shimoli-sharqiy qismida esa okean akvatoriyasining tashqi qiyofasini Bengaliya va 
Manar qo’ltiqlari hamda Andaman dengizi murakkablashtirib turadi. Avstraliyadan 
shimol tomonda Hind okeanining eng chekka dengizlari Arafura va Timor dengizlari 
hamda Korpentariya qo’ltig’i, janub tomonida esa Katta Avstraliya qo’ltig’i 
joylashgan. Hind okeanining eng janubida antarktik tabiiy sharoitga ega bo’lgan va 
qish oylarida muz bilan qoplanadigan Riser-Larsen, Kosmonavtlar, Hamkorlik 
Deyvis, Mouson, Dyurvil kabi dengizlar va Pryuds qo’ltig’i mavjud. 
Hind okeanining eng yirik mustaqil suv havzalaridan biri Arabiston dengizidir. 
U okeanning shimoliy qismida joylashgan bo’lib, yarim berk dengiz hisoblanadi. 
G’arbda Arabiston yarim oroli va sharqda Hindiston yarim oroli bilan chegaralanadi. 
Janubda okeanning asosiy akvatoriyasi bilan tutashib ketgan. Maydoni 3685 ming 
km
2
. O’rtacha chuqurligi 2734 m. Eng chuqur joyi 5203 m. O’rtacha suv hajmi 
10070 ming km
3
ni tashkil etadi. Arabiston dengizi uchun tropik musson iqlim 
xarakterlidir. Fevralda dengiz yuzasi suvining harorati shimolda +20°S dan janubda 
+25°S gacha ko’tariladi, may oyida esa +27°+29°S dan ham oshadi. Dengizning 
g’arbida atmosfera yog’inlari 25 mm dan 125 mm gacha tushadi. Sharqqa borgan 
sari yog’in miqdori orta boradi va 3100 mm ni tashkil etadi. Suvning sho’rlik 
darajasi 35,8-36,5‰. Oqimlar yozda g’arbdan sharqqa va qishda sharqdan g’arbga 
tomon harakat qiladi. Dengizda uchar baliqlar, tuneslar, qilich baliq, janubiy seld, 
rif baliqlari, parusniklar yashaydi. Asosiy portlari - Bombey, Karachi, Aden va 
Kolombalardir. 
Hind
 
okeanida orollar ham uncha ko’p emas. Eng yirik orollari Madagaskar, 
Tasmaniya, Shri-Lanka va Sokotralar bo’lib, ular qirg’oqqa yaqin joylashgan va 
kelib chiqishiga ko’ra materik orollari hisoblanadi. Bulardan tashqari okeanda 
maydoni jihatidan uncha katta bo’lmagan vulkan va marjon orollari ham uchraydi. 
Prins-Eduard, Kroze, Kergelen, Amsterdam, Sen-Pol kabi orollar akvatoriyadan 
baland ko’tarilib turgan vulkanlarning cho’qqilaridir. Lakkadiv, Mal’div, Chagos, 
Kokos, Amirant, Farkuar va
 
boshqalar marjon atollari tipiga xos bo’lgan orollardir. 
Tevarak atrofi marjon riflari bilan o’ralgan vulkanik orollar ham uchraydi. Bular 
Maskaren, Komor, Andaman, Nikobar kabi orollardir. Seyshel orollari okean ichki 

---

377 
qismida joylashgan bo’lishiga qaramasdan kelib chiqishiga ko’ra yer po’stining 
granitlaridan tashkil topgan materik tipidagi orollar guruhiga kiradi.
Madagaskar Hind
 
okeanining eng yirik oroli bo’lib, Afrikaning sharqiy 
tomonida joylashgan. Materikdan kengligi 400 km bo’lgan Mozambik bo’g’izi 
orqali ajralib turadi. Maydoni 590 ming km
2
. Orol shimoldan janubga 1600 km va 
g’arbdan sharqqa 600 km masofaga cho’zilgan. Qirg’oq chiziqlari unchalik egri-
bugri emas. Faqatgina shimoli-g’arbiy qirg’oqlari biroz kesilgan. Madagaskar oroli 
mezazoy erasida Afrika materigidan ajralgan qadimiy kristal bo’lak hisoblanadi. Bu 
bo’lakning asosiy qoldig’i orolning sharqiy qismini egallab yotgan Baland plato 
tashkil etadi. Bu plato kristall (granit, diabaz) va metamorfik (slyudali slanes, gneys, 
ohaktosh, kvarsit) jinslardan tarkib topgan. Ular ayrim joylarda vulkanik jinslar 
bilan qoplangan. Platoning o’rtacha balandligi 800-1200 m atrofida, sharqida esa 
1500 m gacha boradi. Orolning eng baland nuqtasi uning shimoliy qismida 
Saratanana vulkanik massividagi Marumukutru (2886 m) cho’qqisi. Balandligi 
jihatidan ikkinchi o’rinda Andringitra massividagi Bubu (2666 m) cho’qqisi va 
uchinchi o’rinda Ankaratra massividagi Siafadzauna (2638 m) cho’qqisi turadi.
Orolning iqlimi tropik, shimoli-g’arbida ekvatorial mussonli. Sharqiy qismida 
iqlim sernam va issiq. Shimolda eng sovuq oy iyulning o’rtacha harorati +20
0
, eng 
issiq oy yanvarning harorati +27
0
. Janubda iyulning harorati +13
0
C gacha pasayadi 
va yanvarning harorati +33
0
C gacha ko’tariladi. Baland platoda yillik yog’in miqdori 
1500-3000 mm gacha yetadi. Orolning g’arbida 500 mm dan 1000 mm gacha, eng 
janubi-g’arbida esa 400 mm atrofida yog’in tushadi. Yirik va sersuv daryolari 
(Sufiya, Besibuxa, Siribixina, Manguki, Unilaxi) orolning g’arbiy qismida 
joylashgan. Tuproq qoplami lateritli qizil, qizil-sariq, lateritlashgan jigarrang-qizil, 
qo’ng’ir va unumdor qora tuproqlardan tarkib topgan. O’simlik olamida endemik 
turlar ko’p uchraydi. Ravenela palmasi, anrekum orxideyasi endemik turlardir. Sohil 
bo’ylarida palmazorlar, g’arbda tikanli daraxtlar va butazorlar keng tarqalgan. 
Orolning 13% hududi o’rmon bilan band. Xarakterli hayvonlardan lemur, tenrek, 
mangusta, Fossa va qushlardan yashil to’ti, ko’kkaptar, setsarka, sulton tovug’i va 
boshqalar yashaydi. Xameleon va timsohlar bor (Ilova, 20-rasm).