X to‘xtaboyev kimyo 9

tabiatda uchrashi 16- jadval.
Kimyoviy 
element
Atom
radiusi
nm
Zichligi
g/cm
3
Suyuqla-
nish ha-
rorati °C
Yer shari-
dagi
ulushi
Tabiatda uchrashi
Zn
0,139
7,13
419,5
0,01
Z n C O
3
– r u x 
shpati, ZnS – 
rux aldamasi
Cd
0,156
8,65
321,0
10
-5
CdS – grinokit,
mis konlarida 
mis bilan
hg
0,160
13,546
-38,89
10
-6
hgS – kinovar
rux guruhchasi elementlari, asosan, ikki valentli bo‘lib, 
simobning bir valentli birikmalari ham ma’lum. Ularning tartib 
raqami ortib borishi bilan metallik xossasi kuchayib boradi.
Rux rudalari O‘zbekistonda Jizzax, Surxondaryo viloyat la-
rining Uchquloch va Xondiza konlaridan qazib olinadi. Olmaliq 
ruda maydonida mis, rux rudalari bilan birga kadmiy rudalari 
ham uchraydi.
Olinishi. Sanoatda rux metallini olish uchun uning tabiiy
http:eduportal.uz

---

141
birikmalari – rux aldamasi kuydiriladi. Natijada, rux oksidi 
olinadi:
2ZnS + 3O
2
→
2ZnO + 2SO
2
→
. 
hosil bo‘lgan rux oksidi qaytaruvchilarda qaytarilib, rux
oli nadi: 
ZnO + C 
→
Zn + CO
→
; ZnO + CO 
→
Zn + CO
2
→
. 
Fizikaviy xossalari. Rux och havo rangli kumushsimon qat-
tiq metall (140- betdagi 16- jadvalga qarang).
Siz ruxning havoda oksidlanib, xira bo‘lib qolganini ko‘r-
gansiz.
Kimyoviy xossalari. Rux metallining sirti havoda oksid lanib, 
yupqa oksid pardasini hosil qilgani uchun ancha barqa rordir. 
Shuning uchun ham u yuqori haroratdagina oddiy mod dalar
bilan reaksiyaga kirishadi:
2Zn + O
2
→
2ZnO; Zn + Cl
2 
→
ZnCl
2
; Zn + S 
→
ZnS.
Odatdagi sharoitda rux suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. 
Kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuzlarni hosil qiladi: 
Zn + 2hCl 
→
ZnCl
2 
+ h
2
→
. 
Sulfat va nitrat kislota bilan kislotaning konsentratsiyasiga 
qarab turlicha reaksiyaga kirishadi. Suyultirilgan sulfat kislota
bilan bo‘lgan reaksiyasi quyidagicha:
Zn + h
2
SO
4 
→
ZnSO
4
+ h
2
→
.
Konsentrlangan h
2
SO
4
bilan reaksiyaga kirishganda kislota-
ning konsentratsiyasiga qarab h
2
S, S, SO
2
lar hosil bo‘ladi:
Zn + 2h
2
SO
4
→
ZnSO
4
+ SO
2
→
+ 2h
2
O. 
(kons)
Nitrat kislota bilan rux ta’sirlashganda vodorod hosil bo‘l-
maydi. Kislotaning konsentratsiyasiga qarab reaksiya quyidagicha 
so dir bo‘ladi:
3Zn + 8hNO
3 
→
3Zn(NO
3
)
2
+ 2NO
→
+ 4h
2
O.
kons
4Zn + 10hNO
3
→
4Zn(NO
3
)
2
+ N
2
O
→
+ 5h
2
O.
suyul
http:eduportal.uz

---

142
4Zn + 10hNO
3
→
4Zn(NO
3
)
2
+ Nh
4
NO
3 
+ 3h
2
O.
j.suyul
Rux amfoter metall bo‘lganligi sababli ishqorlar bilan ham
reaksiyaga kirishadi:
Zn + 2NaOh + 2h
2
O = Na
2
[Zn(Oh)
4
] + h
2
→
.
Na
2
[Zn(Oh)
4
] ushbu formula Na
2
ZnO
2
– natriy sinkat 
tuzining suvdagi kompleks tuz holatidagi ko‘rinishidir.