Toshkent davlat yuridik universiteti

Fransiya
da  zamonaviy  yerdan  foydalanish  tizimi  asoslari  1945 
yilda  amalga  oshirilgan  agrar  islohotlarga  bori  taqaladi.  1946  yil  yer 
qonunchiligiga  kiritilgan  o‘zgartishlar  asosida  har  bir  yerdan 
foydalanuvchining:  yer  uchastkasidan  barqaror  va  uzoq  muddatli 
foydalanish  huquqi,  xo‘jalik  boshqaruvi  avtonomiyasi,  mulkdor  bilan 
nizo bo‘lganda uning huquqlarini himoya qilish kafolatlandi.   
Fransiyada yerga nisbatan jamoaviy, individual (xususiy) va aralash 
shakldagi mulk shakllari amal qiladi. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan 
yerlar esa, faqatgina o‘tmishdan shu hududda yashab kelgan fuqarolarga 
nisbatan  berilishi  ko‘zda  tutilgan.  Fransiya  tajribasi  shundan  dalolat 
beradiki,  unda  ekologik,  estetik  yoki  madaniy  jihatdan  muhofazaga 
muhtoj  hududlarni  himoya  qilishni  tashkil  etish  asosan  yer  mulkdori 
zimmasiga yuklangan.   
Angliya
da  yerga  nisbatan  mulkchilik  masalalari  1925  yilgi 
“Biriktirilgan  yerlar  to‘g‘risida”,  “Mulk  to‘g‘risida”gi  hamda  “Nochor 

---

53 
 
yerlar  to‘g‘risida”gi  hamda  1925  va  2002  yillardagi  “Yerlarni 
ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tartibga solinadi
7
.  
AQSH
da  mulk  huquqi  –  amerika  huquqiy  tizimining  muhim 
tarmoqlaridan  biri  bo‘lib,  uning  asosida  ildizlari  Angliya  feodal 
huquqiga  borib  taqaladigan  va  AQSH  sharoitlariga  moslashgan  odat 
huquqi yotadi. 
Anglo-sakson  huquq  tizimida  ham  mulkni  ko‘char  va  ko‘chmasga 
bo‘lish  konsepsiyasi  umumtan  olingan  bo‘lib,  “ko‘chma  mulk” 
tushunchasi  yer  va  u  bilan  bog‘liq  barcha  ob’ektlarga  nisbatan  tatbiq 
etiladi. 
AQSHda  yerning  kattagina  qismi,  xususan  qishloq  xo‘jaligi 
ahamiyatidagi  haydaladigan  yerlarning  98%  xususiy  mulkchilikda 
hisoblanadi. Federal hukumat egaligida katta qismdagi yer bo‘lsada, ular 
asosan  cho‘l  va  tundra  zonalarini,  shuningdek,  AQSHning  g‘arbiy 
qismidagi aholisi kam bo‘lgan mintaqalardagi va Alyaskadagi yaylov va 
o‘rmonlarni,  shuningdek,  qamrab  olgan.  Ushbu  hududlarda  qishloq 
xo‘jaligi yerlar kamchilikni tashkil qiladi. 
AQSHda  yerga  nisbatan  mulk  huquqi  o‘zaro  chambarchas  bog‘liq 
vakolatlar  majmuidan  iborat  bo‘lib,  ularning  bir  qismi  mulkdorga, 
boshqa  qismi  esa  –  shaxsga  mulk  huquqini  bergan  davlatga  tegishlidir. 
Davlat  jumladan  yer  mulkdoridan  soliq  undirishga  haqli  hisoblanadi. 
Yer  solig‘i  –  soliqqa  tortishning  alohida  usullari  va  soliqlar  hajmini 
belgilash  orqali  yerdan  foydalanishga  ta’sir  etuvchi  ta’sirchan  vosita 
hisoblanadi.  
AQSHda  davlat  organlari  yerni  zaruriyat  tug‘ilganda  jamoat 
ehtiyojlari uchun olib qo‘yishga haqli hisoblanadi. Xususiy mulkni olib 
qo‘yish  huquqi  davlatning  suverenitet  bilan  bog‘liq  ajralmas  huquqi 
sifatida  davlat  boshqaruvi  funksiyalarini  amalga  oshirish  bilan  bog‘liq 
vakolatlari doirasiga kiradi. 
Davlat  Shuningdek,  yerga  nisbatan  mulk  huquqini  u  egasiz  qolgan 
(merosxo‘r bo‘lmagan), soliqlar to‘lanmagan yoki yer tashlandiq holatga 
kelib qolgan taqdirda ham qaytarib olishga haqli.