O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Jamiyat siyosiy hayoti va siyosiy tizimida siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlarining o‘rni. Jamiyat siyosiy hayoti va siyosiy tizimida muhim o‘ringa ega bo‘lgan siyosiy institutlardan biri, bu – siyosiy partiyalardir. Ciyosiy partiyalar fuqarolik jamiyatining eng muhim institutlaridan biridir. Siyosiy partiyalar fuqarolik jamiyatining siyosiy tizim bilan o‘zaro aloqalarining doimiyligini ta’minlaydi. Davlat hokimiyatining jamiyatga bog‘liqligi va uning jamiyat tomonidan nazorat qilinishi ko‘p hollarda siyosiy partiyalar vositasida amalga oshiriladi.

Hozirgi davrdagi siyosiy partiyalarning ilk o‘tmishdoshlari yangi davrga kelib shakllandi. XIX asrga kelib G‘arbiy Yevropa va SHimoliy Amerika mamlakatlaridagi siyosiy partiyalar siyosiy vakillik instituti xarakterini kasb eta boshladilar. Partiyalar paydo bo‘lishining muhim sabablaridan biri — davlat hokimiyatini shakllantirishda adolat tamoyillariga amal qilish, shuningdek jamiyatni demokratlashtirishga bo‘lgan talabning oshib borishidir.

Xozirgi zamon jamiyatlarining siyosiy hayoti murakkab, ziddiyatli va serqirrali bo‘lib, unda ko‘p sonli ishtirokchilar, ya’ni siyosat sub’ektlari ishtirok etadi. Bu ishtirokchilar orasida eng ko‘zga ko‘rinarli o‘rinlardan birini siyosiy partiyalar egallaydi. Bugungi rivojlangan dunyoda siyosiy partiya mavjud bo‘lmagan davlat borligini tasavvur qilish mushkul, deyarli barcha davlatlarda ikki yoki ko‘ppartiyaviy tizim mavjud. Sivilizatsiyaning eng muxim yutukdaridan bo‘lmish siyosiy partiyalar ijtimoiy hayotdagi demokratiya va barqarorlikni ta’minlashda asosiy omillardan biri bo‘lib, u ijtimoiy tashkilotlar orasida eng siyosiylashgan tashkilotdir.

XIX asr oxiri — XX asr birinchi yarmida davlat arboblari va taniqli mashhur olimlar siyosiy partiyalarni jamiyat hamda davlat boshqaruvi uchun muhim bo‘lgan demokratik institut sifatida talqin eta boshladilar. Jamiyat va davlat hokimiyatining turli jabhalari hamda darajalarida demokratik qadriyatlarning qaror topib borishi bilan siyosiy partiyalarga bo‘lgan zaruriyat ham kuchayib bordi.

G‘arb siyosatshunos olimlarining talqinicha, “partiyalar (lot., “pars” (“partire”) — “qism” yoki “guruh”)¹³⁵, bu — rasmiy institutlashgan va davlat hokimiyati organlari va boshqaruvi ustidan nazorat qilish uchun funksional jihatlardan ixtisoslashgan tashkilotdir. Siyosiy partiyalarni tadqiq etgan mashhur siyosatshunos olim J. Sartori partiyalarga doir quyidagi aniqlikni kiritgan edi: “Saylovlarda ishtirok etuvchi va uning natijasida o‘z nomzodlarini davlat korxonalariga o‘tkaza olishga qobil bo‘lgan har qanday siyosiy guruh partiyadir”¹³⁶.

XX asrning so‘nggi davriga kelib AQSH olimlari — J.Lapalambara va J. Anderson “Boshqaruv va siyosat ensiklopediyasi” nomli asarida siyosiy partiyaga quyidacha ta’rif berganlar: “Partiya rasmiy maqom kasb etish va rasmiy tashkilot bo‘lish bilan bog‘liq, markazni periferiya bilan bog‘lovchi va davlat organlariga o‘z nomzodlarini (erkin yoki noerkin) saylovlar vositasida o‘tkazishga qobil bo‘lgan har qanday guruhdir”¹³⁷.

G‘arb siyosatshunos olimlari siyosiy partiyalarning mazkur belgi va funksional jihatlari asosidagi siyosiy maqomini quyidagicha ta’riflaydilar: “Siyosiy partiya — (1) rasmiy va tashkiliy tuzilmaga ega, (2) hokimiyat ustidan rasmiy nazoratni amalga oshirish uchun kurashning maxsus funksiyasini amalga oshiruvchi, (3) mafkuraviy doktrina belgisi asosida birlashgan, umummilliy manfaatlarni ifodalashga da’vogarlik qiluvchi, (4) huquqiy maqomga ega bo‘lgan va (5) saylov jarayonlariga jalb etilgan nodavlat institut turi va guruhiy birlashmadir”¹³⁸.

O‘zbekiston Respublikasi “Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi Qonunining1-moddasida “siyosiy partiya” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Siyosiy partiya O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro‘yobga chiqarishga intiluvchi hamda o‘z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi ko‘ngilli birlashmasidir”.

Darhaqiqat, siyosiy partiyalarning tarixi bir necha yuz yilliklar bilan o‘lchanadi hamda ularning shakllanishi ancha uzoq va murakkab jarayonni o‘z ichiga oladi. Hozirgi ko‘rinishdagi partiyalar va ularning zamonaviy mohiyati Yevropadagi burjua inqiloblari natijasida yuzaga kelgan bo‘lsa-da, mazmunan partiyaga monand guruhlar, uyushmalar insoniyat tarixining qadimgi davrlarida ham ma’lum bo‘lgan.

Dastlabki partiyalar Qadimgi Gretsiyada hududiy bo‘linish asosida tashkil toptan bo‘lib, Aflotun, Aristotel va boshqa faylasuflar tomonidan salbiy baholangan edi. Xususan, Aristotel Kadimgi Gretsiyadagi uch asosiy siyosiy partiya - dengiz sohilida, tekislikda va tog‘li hududlarda istiqomat qiluvchi fuqarolar o‘rtasidagi mavjud kurash, o‘zaro raqobat haqida yozib, bu partiyalar ijtimoiyyaxlitlik va davlat birligiga raxna solishi mumkin, deya qayd etgan edi.

Qadimgi Rimda “partiya” tushunchasi asosan u yoki bu imperator (masalan, Sezar yoki Sulla) siyosatini qo‘llab-quvvatlovchi guruhni ifodalash uchun ishlatilganligi tarixdan ma’lum.

O‘rta asrlardati siyosiy partiyalar jamiyatda ziddiyatlar kuchayganda, feodallar va boshqa sinflar o‘rtasida yuzaga kelgan ijtimoiy kelishmovchiliklar sharoitida vujudga kelgan.

Zamonaviy ma’nodagi siyosiy partiyalar ma’lum bir ijtimoiy guruhning manfaatlarini uyushgan va izchil tarzda ifoda eta oladigan vakillik sifatida XVII-XVIIIasrlardagi ingliz va fransuz burjua inqiloblar davrida shakllandi.

Sanoat inqilobi natijasi o‘larok, kapitalistik bozor munosabatlarining tezkor rivoji Yevropa jamiyatlarining kuchli tabaqalanishiga olib keldi. Ijtimoiy muammolarni siyosiy yo‘l bilan, ya’ni hokimiyat orqali hal etish hayotiy masalata aylandi. SHu tarzda siyosiy partiyalarning roli xam ortib bordi.

M. Veber taklif etgan siyosiy partiyalarning shakllanish tarixiga oid klassifikatsiyasiga ko‘ra, siyosiy partiyalar dastlab zodagonlarning siyosiy to‘garaklari tarzida paydo bo‘lib, keyinchalik siyosiy klublarga, so‘ngra esa ommaviy partiyalarga aylanganlar. Masalan, Angliyada 1831 yilda tuzilgan “CHarlton klab” konservatorlar partiyasiga, 1836 yilda tuzilgan “Reform klab” klubi esa liberal partiyaga asos bo‘ldi.

SHakllanayotgan ayrim siyosiy klublar parlamentlar bilan uzviy bog‘liq edi. Jumladan, Fransiya milliy majlisi deputatlarining bir qismi bo‘lgan yakobinchilar 1791 yilda butun Fransiya buyicha 448 ta provinsial guruxlarga ega edilar.

SHu tarika Fransiyada XVIII asrga kelib siyosiy partiyalar uzil-kesil shakllandi. Bu paytda Fransiya ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan yakobinchilar, jirondistlar, eberistlar, anarxistlar hozirgi zamonda keng tarqalgan o‘ng, so‘l, markaz va hokazo partiyalarga asos soldilar. Ular keyinchalik utopik (xayoliy)kommunistik va sotsialisik partiyalarga asos bo‘lishdi (SH. Fure, Sen-Simon va boshqalar).

AKSHda siyosiy partiyalar XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida kongress (ya’ni, parlament) fraksiyalari (federalchilar va respublikachilar) shaklida paydo bo‘lib, ikki partiyaviylik asosidagi partiyaviy tizimni vujudga keltirdi. Bu tizim keyinchalik AKSHda burjua demokratiyasining asosini tashkil kildi.

XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, siyosiy partiyalarga
birlashish jamiyatning faqat zodagon qatlamlarigagina xos xususiyat
bo‘lmay qoldi. CHunki bu davrda ko‘p sonli oddiy fuqarolarni o‘z
saflariga birlashtira olgan ommaviy partiyalar xam tashkil topdiki, bunday ommaviy partiyalarning dastlabkilariga 1861 yilda
tashkil topgan Angliya liberal partiyasini xamda 1863 yilda
tuzilgan birinchi ommaviy ishchi partiyasi bo‘lgan Umumgerman
Ishchilar Soyuzini kiritishimiz mumkin. Paydo bulayotgan siyosiy