Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

2. INSTITUTSIONALIZM YO’NALIShI

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo’lib o’tg’an aniq ijtimoiy-iqtisodiy o’zg’arishlar tufayli jaҳondag’i mamlakatlarning’ saloҳiyoti keskin o’zg’ardi, ilg’ari ilG’’or bo’lg’an davlatlar 2-o’rinlarg’a (Ang’liya, Franstiya), nisbatan qoloq bo’lg’an davlatlar esa 1-o’rinlarg’a chiqib olishdi (AQSh, G’ermaniya). Xuddi shu davrda etakchi mamlakatlarda erkin raqobatg’a asoslang’an iqtisodiyotdan ko’pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotg’a o’tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishg’a imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishg’a salbiy ta’sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar qo’llash G’’oyasi ilg’ari surildi, bu birinchi AQShda ro’y berdi. Keyinchalik (va ҳozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo’llaydilar.

Antitrest siyosati yo’li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning’ turlicha metod (usul)lari Qullanila boshlandi. Ana shu usullarning’ nazariy asoslari yuzag’a keldi va ҳozirda ҳam mavjud.
Iqtisodiy ta’limotlardag’i institustionalizm yo’nalishi AQShda XX asrning’ 20-30 yillarida keng’ tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning’ oҳirlarida vujudg’a kelg’an (T.Veblennning’ 1899y. chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan boG’’liq). Bu yo’nalish nomi lotincha «instituto» - urf-odat, ko’rsatma, muassasa so’zidan oling’an va kapitalizmning’ imperializm bosqichig’a o’tishi bilan boG’’liq ravishda ro’y berdi (sanoat va moliya monopoliyalari, korxonalarning’ yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatg’a asoslang’an avvalg’i davr ta’limotlari bilan izoҳlash mumkin bo’lmay qoldi.
Institustionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo’nalishg’a muҳolifdir.
Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o’zini-o’zi boshqara oladig’an (A.Smit fikri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institustionalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlinishining’ ҳarakatlantiruvchi kuchlari moddiy omillar bilan birg’a tarixiy kontekstda qaraladig’an ma’naviy, aҳloqiy, ҳuquqiy va boshqa omillarg’a ҳam boG’’liqdir deb o’ylaydilar.
Demak, bu yang’i yo’nalishning’ tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy-iqtisodiy, shu bilan birg’a noiqtisodiy muammolarni taҳlil etish ilg’ari suriladi. Shu bilan birg’a, tadqiqot ob’ektlari, ya’ni institutlar birinchi yoki ikkinchi darajali deb Qaralmaydi va bir-birig’a qarama-qarshi qo’yilmaydi.
Bu yo’nalishning’ tadqiqot usulida ayrim olimlar fikricha G’ermaniyada vujudg’a kelg’an tarixiy maktabg’a katta o’xshashlik bor.
Tarixiy va ijtimoiy muxit omillarining’ ҳisobg’a olinishi tarixiy maktab bilan yaqinlikni ang’latsa ҳam, ammo to’la yakdillik yo’q. Yang’i yo’nalish neoklassiklarning’ marjinalizm G’’oyalarig’a asoslang’an matematik va ekonometrik prinstiplarini keng’ qo’llaydilar.
Institustionalizmg’a xos bo’lg’an uslubiy xususiyatlar Quyidag’ilardir:
1)neoklassikag’a xos abstrakstiyaning’ yuqori darajasi va ayniqsa baҳo nazariyasining’ ortodoksal statik ҳarakteridan qoniqmaslik;
2)iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integ’rastiyag’a intilish yoki fanlararo yondoshuv ustuvorlig’ig’a ishonch;
3)klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribag’a suyanish) etishmaslig’idan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotlar o’tkazishg’a chorlash.
Bu yo’nalishning’ vujudg’a kelish, shakllanishi va evolyustiyasining’ ma’lum tarixi bor. Uning’ mafkurachilari T.Veblen, J.Kommons, U.Mitchell asarlarida iqtisodiy stikl va inqirozlar tarixi bo’yicha faktik materiallar jamlang’an. Bu olimlar jamiyat a’zolari uchun xos bo’lg’an urf-odat, an’ana, odob-aҳloq, instinktlarni o’rg’anish bilan shuG’’ullanadilar. Ularda nazariy tadqiqotdan ko’ra, yozib borish, qayd etish uslubi ortiqroqdir.
Institustionalizm evolyustiyasi (rivoji)ni uch davrg’a bo’lish mumkin:
1. 20-30 yillarda institustionalizmning’ keng’ tarqalishi. Bu davrning’ bosh mafkurachisi T.Veblendir (1857-1920), uni J.R.Kommons (1862-1945), U.Mitchell (1874-1948), J.G’obson (1858-1940), U.G’amiltonlar faol ҳimoya qildilar.
2. Urushdan keying’i kechki institustionalizm. Bu davr mafkurachilari iqtisodiyotdag’i qarama-qarshiliklarni izoҳlab berish bilan birg’a F.Ro’zvelt tomonidan ilg’ari surilg’an «Yang’i kurs» isloҳotlarini amalg’a oshirish bo’yicha tavsiyanomalarni ҳam ilg’ari surdilar. Ular demog’rafiya va antropolog’iyani o’rg’andilar, ishchilar ҳarakatining’ kasaba uyushmalari nazariyalarini ishlab chiqdilar. 50 yillarda J.M.Klark «Iqtisodiy institutlar va insonlar farovonlig’i», A.Berli «Mulksiz ҳoqimiyat» va «XX asr kapitalistik inqilobi» kitoblarini chop etdilar, G’.Minz o’zining’ maqolalarida akstionerlar soni ortishi, kapital mulkning’ kapital funkstiyadan ajralish jarayonini qayd etdi.
3. 60-70 yillarda ijtimoiy-institustional yo’nalish, ya’ni neoinstitustionalizm paydo bo’ldi. 60-yillardag’i institustionalizm asoslari amerikalik nazariyotchi A.Lou va shvestiyalik iqtisodchi G’.Myurdal tomonidan ishlab chiqildi. Ҳozirg’i davrdag’i ijtimoiy-institustional yo’nalish ta’limoti J.K.G’elbreyt va R.Xeylbronerlar tomonidan davom ettirilg’an.
Bu yo’nalish G’’oyalari «iqtisodiy o’sish omillari nazariyasi»ning’ mafkurachisi U.Rostou, so’l keynschilik yo’nalish (o’sish nazariyasi) tarafdorlari ҳamda Joan Robinson asarlarida ҳam o’z aksini topg’an. Amerikalik institustionalizm vakillari iqtisodiy jarayonlar asosining’ umumiy tushunchasig’a eg’a emaslar. Masalan, Veblen iqtisodiy jarayonlarni ruҳshunoslik, biolog’iya va antropolog’iya bilan boG’’lang’an deb ҳisoblasa, Kommons - ruҳshunoslik va ҳuquqni, Mitchell - antropolog’iya va matematik ҳisob-kitoblarni ustun qo’yadi.
Amerikalik neoinstitustionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayonlarni industriya rivoji va texnokratiya rolining’ o’sishi bilan boG’’lamoqdalar, shuning’dek bu jarayonlarning’ borishini tushuntirishda jamiyat ijtimoiy ҳayotig’a asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy-institustional yo’nalish ichida turli oqim va maktablar vujudg’a keldi.
Institustionalizmdag’i ana shunday uchta asosiy:
1. Ijtimoiy-psixolog’ik;
2. Ijtimoiy-ҳuquqiy;
3. Empirik yoki kon’yunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. Lekin, shu bilan birg’a, barcha yo’nalishlar uchun xos bo’lg’an umumiylik ҳam mavjud. Ularning’ barchasi ozmi-ko’pmi burjua jamiyatini aҳloqiy-psixolog’ik jiҳatdan tanqid ostig’a oladilar, iqtisodiyot fanida reformistik yo’lni oqlaydilar va bu oqim olimlari burjua jamiyatini mutloq maqtashdan chetlang’andirlar.
Bu yo’nalish G’’oyalarig’a baҳo berib, G’’arb iqtisodchilari institustionalizmni «Formalizmg’a qarshi G’’alayon» deb qaramoqdalar, uni klassik iqtisodiy maktabg’a qarama-qarshi qo’ymoqdalar. Bu yo’nalishning’ paydo bo’lishi va avvalg’ilaridan farq qilishi vaqt va sharoit taqozosi tufaylidir, chunki kapitalizm avvalg’i davrdag’idan keskin o’zg’ardi, davlat va jamoat tashkilotlari, ayniqsa, kasaba uyushmalarining’ roli ortib ketdi. Ularni ҳisobg’a olmaslikning’ iloji yo’q edi.
Ikkinchi tomondan bu yo’nalishning’ «norozilik qayfiyati» «eng’ yuqori naf nazariyasi»g’a ҳam qarshi qaratilg’an edi. Ag’ar bu nazariya mikroiqtisodiy taҳlil bilan shuG’’ullansa, institustionalizm makroiqtisodiy taҳlilni amalg’a oshiradi. «Yuqori naf» vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy sub’ekti sifatida Robinzon (aloҳida individ)ni tanlashsa, institustionalizm mafkurachilari kollektiv - jamoa «psixolog’iyasi»ni birinchi o’ring’a qo’yadilar. Ular «yuqori naf» nazariyasig’a qarshi chiqib, jamiyatning’ stixiyali rivoji o’rnig’a ishlab chiqarishni boshqarishda ijtimoiy tadbirlar qo’llashni afzal ko’rdilar.
Boshqa maktablardan farqli ravishda, institustionalizm iqtisodiy ҳayotning’ ba’zi ijtimoiy tomonlarini tanqidiy o’rg’anishni asos qilib oldi, ammo davlat monopolistik kapitalizmi tizimini qo’llab-quvvatladi.
Ularning’ G’’oyalarida «Ijtimoiy nazorat»ni ҳimoya qilish orqali yang’i sharoitda iqtisodiyotni tartiblashni tashkil etishni lozim deb ko’rsatiladi. Ayniqsa bu sharoitda ҳuquqiy masalalarni rivojlantirish muammosi dolzarb qilib qo’yildi. Ular «erkin soҳibkorlik» va marjinalizmg’a qarshi chiqib, iqtisodiyotda avtomatik barqarorlik mexanizmi borlig’ini inkor etdilar va iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy taҳlil qilishning’ tarafdorlari edilar. Keynsdan ancha avvalroq ular davlat iqtisodiyotg’a faol aralashishi kerak, deg’an fikrni ilg’ari surdilar.

Veblen iqtisodiy jarayonlarni shakllang’an an’analar sifatida taҳlil etadi. Ana shunday an’anaviy ҳarakatlantiruvchi kuchlar qatorig’a ota-onalar ҳis-tuyG’’usi, usta instinkti, ya’ni yaxshi ishlashg’a intilish, ilmg’a chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning’ fikricha, dastlabki instinkt avval oilag’a G’’amxo’rlikda namoyon bo’ladi, keyinchalik esa jamiyat va butun insoniyatg’a bo’lg’an G’’amxo’rlikka aylanib boradi. Darvinizm (biolog’ik) G’’oyalari iqtisodiyotg’a tadbiq etiladi. Veblen «Bekorchi sinflar nazariyasi» («Teoriya prazdnog’o klassa») kitobida quyidag’ilarni yozadi: «Jamiyatdag’i odamning’ ҳayoti boshqa turdag’i ҳayot kabi mavjudlik uchun ko’rashdir va demak, tanlanish va moslashish jarayonini aks ettiradi. Jamiyat strukturasining’ evolyustiyasi institutlarning’ tabiiy tanlanish jarayonidir». Darvinning’ tabiiy tanlanish ta’limoti ijtimoiy ҳodisalarg’a mexanik ravishda ko’chiriladi. Insonning’ ong’li ҳarakatig’a etarlicha baҳo bermasdan, odamlarning’ yurish-turishi G’’ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt, fe’l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biolog’ik qonuniyatlar bilan bir xil deb qaraladi, proletariatnig’ sinfiy ko’rashi inkor qilinadi, markscha inqilobg’a darvinistik evolyustionizm qarama-qarshi qo’yiladi.

Insonlarning’ iqtisodiy raG’’bati avvalo qarindoshlik ҳis-tuyG’’usi, bilim va bajarilayotg’an ishning’ yuqori sifatig’a instinktiv intilishdir (A.Smit - foyda ketidan quvish).
Bekorchi (to’q) sinflar to’G’’risida farq yuritilib, ularg’a «biznes olami odatlari» xoslig’i aytiladi. Ular uchun tovarlarg’a aloҳida baҳo belg’ilanadi va ular talab qonunlaridan boshqacha bo’lishi mumkin deyiladi. Buni «Veblen effekti» deb ataladi (bu fikrda jon bor, boy mamlakatlarda boylar uchun aloҳida do’konlar mavjud).
Veblen nazariyasi jamiyat sostial strukturasi to’G’’risida noto’G’’ri tushuncha ҳosil qiladi, jamiyat sinflarg’a ajratilmaydi, ishchilar va muҳandislar yag’ona sanoatchilar g’uruҳig’a kiritiladi, sinfiy ko’rash tushunchasi esa umuman yo’q.
Mavjud tizimni o’zg’artirish to’G’’risida g’apirib, bu masalani Veblen ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, ҳoqimiyatni texnik intellig’enstiya qo’lig’a berish bilan ҳal etishni taklif qiladi. Buning’ uchun barcha injener-texnik xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar ularning’ shartlarig’a ko’nishg’a majbur bo’ladilar. Kapitalizm transformastiyasi «texniklar keng’ashi» vositasida bajariladi, ҳozirg’i zamon jamiyatida intellig’enstiyaning’ roli birinchi o’ring’a qo’yiladi, ya’ni biznes olamini injiner- texnik intelleg’enstiya eng’a oladi.
Sanoat mutaxassislari yag’ona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning’ asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, Veblen yang’i jamiyatni «texnokratik» ko’z bilan ko’radi va kapitalizmni saqlab qolish yo’lini taklif etadi.
Kommons ijtimoiy-ҳuquqiy institustionalizm yo’nalishining’ asosiy vakili ҳisoblanadi. Uning’ asosiy G’’oyalari amerika tred-yunionizm mafkurasini ifodalaydi. Uning’ ta’limoti jamoat institutlari faoliyatini (oila, ishlab chiqarish korporastiyasi, savdo birlashmalari, tred-yunionlar, davlat va yuridik ҳuquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan boG’’liq.
U mavjud tuzumni isloҳ va modernizastiya qilishg’a intiladi, biznes tizimini shunchalik samarali qilish kerakki, u o’zini o’zi saqlashg’a qodir bo’lsin, deydi u. Kommonsning’ asosiy G’’oyalari «Kapitalizmning’ ҳuquqiy asoslari» (1924), «Institustional iqtisodiyot. Uning’ siyosiy iqtisoddag’i o’rni» (1934), «Jamoa faoliyatining’ iqtisodiy nazariyasi» (1950) asarlarida o’z aksini topg’an.
Olimning’ iqtisodiy qarashlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi va yuridik konstepstiyalar to’G’’risidag’i qoidalarning’ o’zaro qorishmasidan iborat. Ishlab chiqarishni bir chekkag’a surib, kapitalizmning’ moҳiyati bozor munosabatlari bilan almashtiriladi, ҳozirg’i sharoitda bu munosabatlar «odil bo’lmag’an raqobat»g’a olib kelmoqda. Kapitalizmning’ bu illatini to’G’’rilash, almashuv munosabatlari odil bo’lishini ta’minlash, raqobat xavfini yo’qotish uchun davlat yuridik-qonuniy org’anlari vositasida ҳal etish mumkin, deg’an G’’oya ilg’ari suriladi.
Kommons kapitalizmda sinflar mavjudlig’ini inkor etadi. marksizmning’ sinfiy ko’rash nazariyasig’a «sostial nizo» (konflikt) ta’limotini qarshi qo’yadi, bu nizolar antag’onistik ҳarakterg’a eg’a emas. Mutaxassislar bir-birlari bilan ko’rashishi emas, ҳamkorlik qilishlari kerak. Paydo bo’ladig’an nizolar esa jamiyat evolyustiyasini ҳarakatg’a keltiruvchi omildir. Nizolarni echish jarayoni sostial taraqqiyotg’a yordam berishi zarur.
U jamoat fikri bilan ҳisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalg’a oshiradig’an ҳukumat to’zish zarurlig’ig’a ishong’an. Iqtisodiy isloҳotlar doirasida davlat qonuniy qarorlari jamiyatdag’i qarama-qarshilik va konfliktlarni tug’ata oladi, bunda ma’muriy kapitalizm bosqichig’a o’tiladi.
Yuqorida keltirilg’an T.Veblen va J.Kommonslarning’ G’’oyalari amalda, 1929-1933 yy.dag’i iqtisodiy inqiroz davrida AQSh prezidentining’ «yang’i kurs» siyosatida amaliy tasdiG’’ini topdi.
U Veblenning’ shog’irdi bo’lib, iqtisodiyotda stiklik ҳodisalarning’ tadqiqotchisi sifatida mashҳurdir (bu iqtisodiyotda kon’yunktur-statistik institustionalizm oqimi ҳisoblanadi). Mitchell ustozi Veblendan tadqiqotning’ g’enetik uslubini meros qilib oldi, uning’cha iqtisodiy ҳodisalarni belg’ilovchi omillar bu ijtimoiy psixolog’iya, an’ana va urf-odatlardir, shu sababli tadqiqot predmeti sifatida odamlarning’ jamiyatdag’i ҳulqi o’rg’anilishi kerak. Shuning’dek, ustozning’ ishlab chiqarish va biznes o’rtasidag’i qarama-qarshilik to’G’’risidag’i fikri ҳam qabul qiling’an, bu ishlab chiqarish va narxlar faoliyati ҳarakatidag’i farqlarning’ sababini ko’rsatadi.
Mitchell institustionalizmi Veblen nazariyasidan, birinchidan, tanqidiy emaslig’i bilan, ikkinchidan abstrakt nazariyasi bo’lmasdan o’sha davrning’ empirik tadqiqoti ekanlig’i bilan farq qilar edi. U o’z asarlarida inqirozsiz «amaliy stikl» masalalarig’a aloҳida e’tibor berib, inqirozlarning’ ҳaqiqiy sabablarini bo’yab ko’rsatishg’a o’ring’an, pul muomalasi muammolarini diqqat markazida to’tg’an. Moliya va pul muomalasi institutlarini insonlar ҳulqini tushuntirish uchun foydalaniladi. Uning’cha, tadbirkorlar jamiyat manfaatlari emas, balki o’z foydalarini ko’paytirish uchun ҳarakat qiladilar va bu aҳloqiy ҳarakat oqlanadi, mavjud institustiya (davlat, mulk va boshqalar) bung’a imkon beradi.
Bu yo’nalish tarafdorlari stikllarni o’zaro aloqador parametrlarning’ ta’siri oqibatida vujudg’a keladi va kapitalistik ishlab chiqarish dinamikasini belg’ilaydi, deb qaraydilar. Shu sababli ular stikllarni tasodifiy yag’ona ҳodisa emas, balki doimiy kapitalizm iqtisodiyotig’a xos xususiyat deb ҳisoblaydilar. Ular tadqiqot qilayotg’an omillar qatorig’a birinchilardan bo’lib muomala soҳasi ko’rsatkichlarini qo’yadilar, ya’ni narxlar, akstiyalar kursi, pul muomalasi va boshqalar.
Inqirozlar inkor etiladi, bu amaliy stikllarni tan olish bilan isbotlanadi (unda inqirozlar yo’q). Iqtisodiy qatorlarning’ nazariy asosini bekamu-ko’st deb bo’lmaydi. Masalan, 1929 yil arafasida G’arvard maktabi vakillari tomonidan berilg’an iqtisodiy ob-ҳavo prog’nozi («Kon’yunktur barometr») iqtisodiyot ravnaqi - «prosperity» bo’lg’an. Ammo amalda nima bo’lg’ani ҳammag’a ma’lum (1929-33 yillardag’i oG’’ir inqiroz). «G’arvard barometri» uch eg’ri chiziqdan iborat bo’lib, A) spekulyastiya indeksi; B) biznes indeksi; S) pul bozori indeksidir. O’tg’an yillar tajribasi asosida eg’ri chiziqlar ҳarakati to’G’’ri kelmaydig’an lag’alar (vaqt oraliG’’i) topilib, «barometr» mualliflari eg’ri chiziqlarning’ yang’idan chetg’a chiqishini aniqlash imkoni borlig’ini va shu yo’l bilan iqtisodiy tushkunlikni ko’ra bilish va oldini olish mumkin deb o’ylag’anlar.
Mitchell tadqiqotlari empirik va institustional uslublarning’ qorishmasidan iborat. U iqtisodiy stiklning’ amaldag’i modelini loyiҳalashtirishg’a muvaffaq bo’la olmadi.
U. Mitchell o’z ustozining’ ilmiy xizmatlari va ung’a bo’lg’an cheksiz ҳurmati sifatida «Veblen ta’limoti» asarini yaratdi, unda ustoz kitob va maqolalaridan ko’chirmalar ko’p keltiriladi, bu kitob Mitchell vafotidan keyin nashr etilg’an.
Цiklik (davriy) o’zg’arishlar nazariyasig’a rus olimi N.D.Kondratev (1892-1938) katta ҳissa qo’shdi. U jaҳondag’i etakchi kapitalistik deb nomlang’an mamlakatlar iqtisodiyotining’ ko’p yillik (100-150 yil) rivojlanishini taҳlil etib, bu o’zg’arishlarning’ bir yildan kam (fasliy), 3,5 yillik, 7-11 yillik savdo-vsanoat va 50-60 yillik katta stikllarini ajratib berdi. U 1929 yildag’i «Buyuk depressiyani» oldindan (prog’noz) aytib berg’an, ammo sovet davrida «kapitalizm qachon o’ladi» deg’an savolg’a «kapitalizm o’lar, ammo qachonlig’ini ayta olmayman» deb javob berg’anlig’i uchun qataG’’ong’a uchrag’an va otilg’an. Bu olimning’ buyuk xizmatlari jaҳon iqtisodchilari tomonidan yuqori baҳolang’an va amalda qo’llanilmoqda.
J.K.G’elbreyt asarlarida bu fikrlar to’laroq ifodasini topg’an. Unda ikkala tizimda ro’y berayotg’an umumiy o’zg’arishlar qayd etiladi (rejalashtirishdan foydalanish, davlat va korporastiya o’rtasidag’i farqlarning’ yo’qolib borishi, tashqi muҳitni o’rg’anish, fan va ta’limning’ meҳnat taqsimoti o’sishida asosiy omil ekanlig’i va boshqalar). Asta-sekin kapitalizmning’ «yomon» tomonlari sostializmning’ «yaxshi» xususiyatlari bilan chirmashib ketishi keraklig’i aytiladi, «kapitalizm transformastiyasi» ro’y berishi bashorat qilinadi.