Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

K o'llar. 
Quruqlikning suvga to 'lg an va dengiz bilan bevosita tutash- 
magan chuqurliklariga ko‘llar deyiladi.
Yer sharidagi ko'llam ing m aydoni 2,7 million kv km b o iib , ularning 
butun quruqlik m aydonining 1,8 % ni ishg‘ol etadi.
K o'llar bir necha xil bo'ladi:
1. Tektonik ko'llar, bularga Kasbiy, Baykal, Buyuk k o 'llar, Onega, 
Ladoga, Issiqko‘1, Orol, Balxash ko'llari misol bo'ladi. T ektonik yo'l bilan 
paydo bo'lgan ko'llar juda katta va ch u q u r bo'ladi. D arhaqiqat, Kasbiy 
k o ‘lining m aydoni 371 ming kv km b o ‘lib dunyodagi eng katta k o ‘l hiso- 
blanadi. Baykal ko‘li dunyodagi eng ch u q u r ko'l b o'lib, uning chuqurligi 
1620m.
2. U chgan vulqon konuslari suv bilan to 'lganda ham k o 'lla r vujudga 
keladi. K am chatka yarim orolidagi Kronoki ko‘li xuddi shunday y o ‘l bilan 
paydo bo'lgan.
3. T o 'g 'o n ko 'llar katlavanasi tog ' qulab tushib, daryo vodiysini to'sib 
qo'yishidan hosil bo'ladi. Bunday ko'llarga Pomirdagi Sarez ko‘li (ch u ­
qurligi 505 m ), Z urko‘1, Yashilko'l misol bo'ladi.
4. M orena ko'llari. Asosan antropogen davrda m aterikning muzliklari 
ta ’sirida paydo bo'lgan chuqurliklarning suv bilan to'lishid an hosil bo'lgan 
bu xildagi ko'llarga Skandinaviya va T aym ir yarim orollaridagi, Seliter, 
Ilmen, Pskov, Tyupozero ko'llari kiradi.
5.K aret ko'llari.O hak, gips kabi suvda tez eriydigan jin slar tarqalgan 
yerlarda vujudga keladi. Suv jinslarni eritib, konus yoki voronkasim on 
chuqurliklar hosil qiladi, so'ngra ular suv bilan to 'lib ko 'lga aylanadi. 
Bunday ko'llar Qrim Yarim oroli va Shim oliy Kavkazda uchraydi.
6. Ba’zi k o 'llar tekislikda oqadigan daryolarning eski o 'zan larid a ham
vujudga keladi. Bunday qoldiq k o 'lla r A m azonka, M issisipi, Volga, 
Am udaryo va Sirdaryo kabi daryo vodiylarda ju d a ko'p.
7. Daryo etagini dengiz suvi bosishi, so'ng ra daryoning quyilar yerida 
qum tili orqali Limanning dengizdan ajralib qolishi tufayli vujudga keladigan 
liman ko'llari. M asalan, Qora va Azov dengizining past q irg'oqlarida hosil 
bo'lgan Hojibiy, Kuyangik, Yes kabi lim an ko'llari mavjud.
8. Kishilar vujudga keltirgan su n ’iy k o 'llar suv om borlari antropogen 
ko'llar deyiladi. Bu xildagi ko'llarga Kariba, Asvon, Bratsk, Q ayroqqum ,
53

---

C hordara, Chorvoq, K attaqo‘rg‘on, Quyimozor, Uchqizil, Janubiy Surxon, 
Pachkam ar, T uyabo‘g ‘iz (Toshkent dengizi) va boshqa suv om borlari misol 
bo‘la oladi.
Suv alm ashinish xarakteriga qarab ko‘llar o q ar va oqm as ko'llarga 
b o iin a d i. Agar k o id a n suv oqib chiqsa oqar k o i deb ataladi. Bunday 
ko'ln in g suvi chuchuk bo'ladi. Baykal, Onega, A ntario, Viktoriya, Ilm en, 
Jeneva, Sarez ko‘llari, Z u rk o ‘l, Y ashilko‘1 oqar ko'llarga kiradi, aksin- 
cha, k o ‘lga daryo quyilsa-yu, lekin undan suv chiqm asa, oqm as ko‘l deb 
ataladi. Kaspiy, O rol, Issiqko‘l, Balxash, Sariqam ish va boshqalar oqm as 
ko‘llarga misol bo ‘la oladi. K o 'llar yog‘inlardan, daryolardan, yer osti 
suvlaridan t o ‘yinadi.
Suvning m inerallashish darajasiga qarab, k o 'llar chuchuk, sh o‘rtang 
va sh o ‘r (m ineral) ko‘llarga bo'linadi. Agar suvning sho'rligi 0,3 % dan 
kam b o ‘lsa, u chuchuk k o ‘l deyiladi, bunday ko'llarga Baykal, Onega, 
Ladoga, Sevan, Sarez k o ‘llari kiradi.
Suvning tarkibida tuzlarning m iqdori 0,3 % dan 24 % gacha bo'lsa, 
bunday k o ‘l sho'rtang ko‘l deyiladi. Bunday ko'llarga Kaspiy, Orol, Issiqko‘1, 
Sariqam ish ko'llari kiradi. N ihoyat suvi tarkibida tuzlarning m iqdori 27 % 
dan ortiq bo'lsa, u sh o ‘r k o ‘l deyiladi. Bunday ko'llarga O 'lik dengiz, 
E lton, B osqunchoq ko'llari kiradi.
K o 'llar xo'jalikda katta aham iyatga ega. U lardan qadim zam onlardan 
beri kishilar baliq ovlashda foydalanib kelm oqdalar. K o'llardan tuz olish- 
da, davolanishda, dalalarni sug'orish, shahar va qishloq aholisini, zavod 
va fabrikalarni suv bilan t a ’m inlashda foydalaniladi.