Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Yer po‘sti va litosferaning tuzilishi
A. K on tin en tal (m a te r ik tip li) Y er p o ‘sti,: 1 — c h o ‘kindi jin s, 2 — granitli —
m etam orfik jinslar, 3 — bazalt jin s, 4 — yuqori m antiya, 5 — astinosfera. B. Okean
tip li Y er po'sti:
1 — o k ean suvlari, 2 — c h o ‘kindi qatlam , 3 — bazalt q atlam , 4 — yuqori
m an tiya, 5 — astinosfera.
64

---

Litosferaning ch o ‘kindi jinslar orasida keng tarqalgan (A .B .R onov) loy va 
loyli slanets (50 %), qum va qum tosh (23,6 %), ohak, dolam it va boshqa 
karbom etli jinslar (23,49 %) dir.
Litosferaning kontinental qism ining tashqi ko‘rinishi (relyefi)ni tashkil 
etuvchi to g ‘lar, yassi tog‘lar, qirlar, tekisliklar, botiqlar yaxshi o'rganilgan. 
Lekin okean qism ining relyefi hali yetarli o ‘rganilgan em as.
Litosferaning kontinental va suv osti relyefi, uni tashkil etuvchi m ineral- 
lar, jinslar yer sharini uzoq davom etgan evolyutsiyasi t a ’sirida o ‘zining 
birlam chi xususiyatini o'zgartirgan va bu o ‘zgarish ham on davom etm oqda. 
Litosferadagi bu o ‘zgarishlar eng aw alo yerning geologik jarayonlari ta ’sirida 
sodir bo'lgan.
Yerning ichki energiyasi natijasida litosferaning relyef shakllari vujudga 
kelib, vulqonlar otilib, seysmik hodisalar ro‘y beradi. A ksincha, tashqi 
en e rg iy a m anbayi quyosh t a ’sirid a sh a m o l, y o g 'in , d a ry o la r, tirik
m avjudotlar vujudga kelib, ular ta ’sirida m uzlar harakatlanadi, dengiz 
to'lqinlari sodir bo'ladi. Yerning o 'sh a tashqi energiyasi t a ’sirida vujudga 
kelgan om illar esa litosfera yuzasini nuratib, yuvib, oqizib, uchirib, eri- 
tib uni tekislaydi, silliqlaydi.
Bu ikki energiyaning o 'zaro ta ’sirida litosferaning hozirgi relyef shakl­
lari vujudga kelgan.
Tabiat va insoniyat hayotida tuproqning roli. 
T up ro q tabiatning eng 
m uhim boyligi bo'lib, yer po'stining eng m uhim ustki g'ovak, u n um d or 
qism idir. U litosfera, gidrosfera, atm osfera va biosferaning uzoq vaqt bir- 
biri bilan bog'liq holda sodir bo'lg an fizik, kimyoviy va biologik jarayon- 
lar natijasida hosil bo'lgan.
T uproq orqali m oddalarning litosfera bilan atm osfera o 'rta sid a o 'zaro
aloqasi ham ro'y beradi. Shamol natijasida tuproq ustidan ko'tarilgan chang- 
to 'z o n la r atm osferaga o'tib havoning tiniqligiga t a ’sir etadi.
Y er yuzasiga kelayotgan y o ru g 'lik energiyasi t a ’sirini su saytirad i, 
yog'inlarning hosil bo'lishiga h am t a ’sir etad i.T ab iatd a m o d dalarning
alm ashinuvida (tup roq-o'sim lik-tuproq) tuproq ham ishtirok etadi. Uni 
V.T.Vilyams biologik (kichik) m odda alm ashinuvi deb atagan. A na shu 
jara y o n lar tufayli tu p ro q n in g u n u m d o rlik xususiyati d o im o saqlanib 
turadi.T uproq eng aw alo o'sim lik, hayvonlar va m ikroblar bilan birga 
m urakkab ekologik sistema (biogeotsenoz)ni hosil qiladi va sayyoram iz 
biosferasida hayotning yashashini ta ’m inlashdek m uhim vazifani bajaradi.
T uproqning kishilik jam iyatidagi m uhim aham iyati shundaki, u o 'z - 
o'zini tozalash xususiyati mavjudligi tufayli tabiatdagi iflos m oddalarni 
biologik yo'l bilan o'ziga singdiruvchanlik (adsorbm en), tozalovchilik (pu- 
rifaratov) va neytrallashtiruvchi xususiyatiga ega. T uproq quruqlikdagi har

---

qanday organik m o ddalar qoldiqlarini m inerallashtiruvchi m uhim vosita 
ham dir. Inson o ‘zi uchun z a ru r bo'lgan ozuqa resurslarini, kiyim -boshni 
tu p ro q d an oladi. C hunki tu p ro q qishloq xo'jalik ekinlari ekiladigan asosiy 
m anbadir. Inson o'zin in g yashashi uchun kerak b o 'lgan oziq-ovqat m ah - 
sulotining 88 %ni tu p ro q d an , 10 % ini o 'rm o n -o 'tlo q la rd a n , 2 % ini 
okean dan olm oqda. ?JHozir Y er yuzidagi (L .l.K urakov 1983) quru qlik- 
ning 13 % ini (1,9 m lrd gektari) haydab ekin ekiladigan yerlar tashkil 
qilib, dunyoda jo n boshiga o 'rta c h a 0,5 ga haydaladigan Y er to 'g 'ri keladi. 
Kelajakda Y er kurrasida ilg 'o r agrotexnikani qo'llash va texnikadan k o 'p
foydalanish natijasida haydaladigan Yer m aydonini 9,33 m lrdga yetka- 
zish m um kin. C hunki faqat Janubiy Amerikada hozir um um iy yer m ay­
donining 5 % dangina qishloq xo'jaligida foydalanilm oqda. V aholanki, bu 
materiklam ing qishloq xo'jalikka yaroqli maydoni hududning 25 % ini ishg'ol 
qiladi. Yoki Afrikada jo n boshiga qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlar 12 % ga 
to 'g 'ri kelsa, hozir shundan faqat 1 gektari haydaladigan yerga to 'g 'ri 
keladi, xolos. D unyoda ekin ekiladigan m aydonning 14 %i sug'oriladigan 
yerlarga to 'g 'ri keladi.
1997-yil 1-yanvar holatiga k o 'ra, O 'zbekiston respublikasining yer 
m aydoni 44,5 mln. gektarni tashkil etib, shundan 62 %, yani 26985 ming 
gektarga yaqini qishloq xo'jaligida foydalanadigan yerlardir. Shular orasida 
eng qim m atlisi sug'oriladigan yerlar bo'lib, qishloq xo'jalik yerlarining 
15 % ini tashkil etadi va qishloq xo'jaligida ishlab chiqariladigan um um iy 
m ahsulotning 95 % ini beradi.
Hozirgi kunda sug'oriladigan yerlamir.g 46,8 %i sho'rlagan bo'lib, shun­
dan 25,2 % i kuchsiz, 15 % i o 'rta kuchsiz va 6,6 % i kuchli sho'rlagan 
yerlardir. Sug'oriladigan yerlar sifati tuproq bannitet bali bilan baholanadi 
(100 ball shkalasi asosida). Q oraqalpog'iston respublikasi yer bannitet ballari 
41, Sirdaryo viloyati 52, Jizzax va Q ashqadaryo viloyatlari 54, Buxoro va 
N avoiy viloyatlari 59, N am angan, F arg'ona 64, Andijon 65, Sam arqand 
va T oshkent viloyatlari 66, X orazm va Surxondaryo viloyatlari 68 ball 
bilan baholanadi.
R espublika bo'y ich a o 'rta c h a 59 ballni tashkil etadi. O 'zbekistonda 
lalm ikor yerlar (sug'orilm aydigan) 800 ming gektarni tashkil etib, ular 
asosan to g 'o ld i m intaqalarini egallaydi.
H ozirgi kunda hosildorligi pasaygan, degradatsiyaga uchragan yaylov- 
larni izen, teresken, chogon, shuvoq, saksovul va shu kabi o'sim liklarni 
ekish yo'li bilan ularning m ahsuldorligini 2—3 barobargacha oshirish m um - 
kinligi asoslangan.
O 'z b e k isto n F a n la r akadem iyasiga qarashli B otanika in stitu tinin g 
m a ’lum otiga qaraganda, birgina Navoiy viloyati yaylovlarining (yaylov
66

---

m ay d o n il3 m ln. gektar) um um iy ozuqa zahirasi 30 m ln. sentnerni tashkil 
etadi yoki bu yaylovlarda 4 mln. tagacha q o ‘y boqish im koniyati bor.
C h o ‘1 m intaqasida boqiladigan hayvonlardan tashqari Qizilqum , Ustyurt 
yow oyi q o ‘ylari, jayronlar, sayg‘oqlar, yirtqich hayvonlardan b o ‘rilar, 
shaqollar, tulkilar ham yashaydi. Biroq bu hayvonlaming ko'pchiligi (jayron- 
lar, sayg‘oqlar, qizilqum , ustyurt yow oyi q o ‘ylari) son jih atidan kam a- 
yib ketganligi sababli ular 0 ‘zbekistonning Qizil kitobiga kiritilgan va 
ularni ov qilish m an etilgan. 0 ‘zbekiston hududida 2776 m ing gektar 
(1998-yil 1-yanvargacha) o ‘rm onlar mavjud.
Q um li c h o 'lla rd a o ‘rm o n lar hosil qiluvchi o ‘sim liklarga saksovul, 
q a n d im , c h e r k e z , x o lg ‘u n va sh u kabi q u m d a o ‘su v c h i b u ta la r
kiradi.U larning um um iy m aydoni 2655 m ing gektar.T og‘li m in taq ada esa 
Z aratshon archasi, pista, zarang, o 'rm o n hosil qilishda asosiy o ‘rinni 
egallab, bu o ‘rm onlarning m aydoni 280,3 ming gektarga teng.
A m udaryo, Sirdaryo, C hirchiq, Zarafshon va O hang aro n daryolari 
bo ‘yidagi to ‘qayzorlar 30,9 m ing gektarni egallaydi. Bu yerlarda tollar, 
yulg‘unlar, chakandalar, yow oyi jiydalar va shu kabilar o'sadi.
Bu m intaqada yog‘inlarning o ‘rtacha yillik m iqdori 300—500 m m gek­
targa teng. Respublikada 22 mln. gektar yaylovlar mavjud b o ‘lib, shundan 
19,6 m ln. gektari, ya’ni 88 % i suv bilan ta ’m inlangan. Yaylovlarning 18 
mln. gektari c h o ‘l, 3,2 mln. gektari adir va 0,9 mln. gektari to g ‘oldi va to g ‘ 
m intaqasiga to ‘g ‘ri keladi.
Respublika territoriyasining 4,4 % ga yaqini yoki 1,8 m illion gektar 
sanoat obyektlari transport korxonalari va boshqa qurilishlarda foydalaniladi. 
917 ming gektar m aydonni aholi punktlari ishg‘ol etadi. Insoniyat t a ’siri, 
ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarda kuchli b o ‘lib, sug‘orib ekin ekayotganda 
ilg‘or agrotexnika qoidalariga rioya qilinsa (sug‘orish qoida m e ’yorlariga 
rioya qilish, o ‘g ‘itlarni m e’yorida solish, alm ashlab ekishni jo riy qilish, 
yerlarning m eliorativ holatini yaxshilash va boshqalar), tu p ro q n in g hola- 
ti fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari yaxshilanib uning hosildorligi 
ortib boradi. H ozir yer yuzasida sug‘oriladigan yerlar m aydoni 300 m il­
lion gektarni tashkil etadi. Biroq shuni ham ta ’kidlash kerakki, inson o ‘zining 
xo‘jalik faoliyati natijasida tuproqq a salbiy ta ’sir ko‘rsatib, uning u n u m - 
dorligini pasaytirib hosildor yerlarning kam ayishiga sabab b o ‘lm oqda. 
Shuningdek, tupro q d an noto‘g ‘ri foydalanib, ilg‘o r agrotexnik qoidalarga 
rioya qilinmasligi tufayli tuproq eroziyasi kuchayadi. Sug‘orish qoidasi va 
m e’yoriga rioya qilinmaslik natijasida tuproq qayta sh o ‘rlanadi. M ineral 
o ‘g‘itlardan n o to ‘g ‘ri foydalanish va zaharli xim ikatlarni ishlatish qoidasiga 
rioya etm aslik natijasida tuproq kim yoviy m oddalar bilan zaharlanadi. 
Aimashlab ekishga e ’tiborberm aslik tufayli tuproqda oziq m oddalar miqdori
67

---

kam ayadi, sham ol eroziyasiga qarshi ihota o'rm o nlari tashkil etilm asa, 
tu p ro q n in g ustki h o sild o r qism i u ch ib ketadi. Y uq orid agi q o id a la r 
bajarilm asa, tupro q tezda ishdan chiqib, fizik, kimyoviy va biologik holati 
yom onlashib, oriqlab “kasal“ b o 'lib qoladi. N atijada “kasallangan“ tu p - 
roqni tezlik bilan “tu zatib “ hosildor yerga aylantirilm asa, u eroziyaga tez 
uchrab hosilsiz tuproqqa aylanadi.
F ransuz olimi A .G erijning aytishicha, keyingi 100 yillar ichida yer 
yuzida insonning tuproqqa ko ‘rsatayotgan salbiy t a ’siri natijasida 2 mlrd 
gektar yer eroziyaga va defilyatsiyaga uchrab yaroqsiz tu proq qa aylanib 
qoladi.
H o zir yer sharida eroziyaga uchragan, qayta sh o ‘rlangan, qum bos- 
gan, sanoat va to g ‘-kon sanoat chiqindilari bilan qoplangan yo'llar, kanal- 
la r, a e ro d ro m la r va b o s h q a y e rla r m ay d o n i A .M .R y a b c h ik o v n in g
m a ’lum otiga ko‘ra 4,5—5 m illion km kub yerni ishg'ol qilib bu quruklik 
yuzasining 3 % i ga teng.